Text:Hansen Söldring Tialen 1858
[I]
UALD' SÖLD'RING TIALEN
fan
C. P. Hansen
üp Söld’.
---
Møgeltønder.
Trykt hos P Larsen.
(I Commission hos Fr. Dröhse i Tønder.)
---
1858.
[II]
[III]
für den nichtfriesischen Leser.
Bei allen Dehnungen in der Aussprache friesischer
Wörter habe ich doppelte Vocale gebraucht ; doppelte Con-
sonanten aber nur bei Verlängerungen einiger Wörter.
Das gh ist altfriesisch, vertritt die Stelle des ch.
Das ð oder d' (mit einem Häckchen) wird sehr weich aus-
gesprochen, fast wie das englische th, hält gleichsam die
Mitte zwischen d und j.
Einige oft vorkommende Redensarten sind :
ja sen, sie sind ; I, Sie; jam, ihnen; Juu, Euer; en
ein, und ; of, oder; ön , in; olter, bis ; em , man;
man , aber, allein ; jir, hier; kam , famen; diar, als ;
diar wiar jens, es war einst; jen fan danen, einer von
diesen; da waað ja bliið, da wurden sie froh ; hi maast
eeðert fuul liid er mußte später viel leiden; wedder
ob, wieder; ualð, alt; jaar Hüs, ihr Haus ; ark, je
der; fuar, für ; uuð, werden; jer, eher, früher; üs, als ;
üüs, unser; jit muar, noch mehr ; mei, mag; faa, be-
kommen; sii, sagen; fing, empfing, erhielt ; hur, wo ;
hed, hatten; ik haa, dü heest, hi heed, ich habe, du
hast, er hat ; ik sen, dü best, hi es, wü sen, i sen, ja
sen (ich bin, du bist, er ist, wir sind, ihr seid, sie sind ;
wat, at, jat sen, wir 2, ihr 2, sie 2 sind.
[IV]
for den ikkefrisiske Læser.
Bed alle Betoninger i Udtalen af de frisiske Ord har jeg
brugt dobbelte Vokaler ; men dobbelte Konsonanter kun
ved Forlængelsen af nogle Ord. Bogstavet gh er gam-
melfrisisk og træder istedetfor ch. Figuren ð eller d' (med
en lille Hage) bliver udtalt som det danske bløde d i Gud ,
blod eller som det engelske th.
Nogle ofte forekommende Talemaader ere:
ja sen, de ere; I, De ; jam, dem; juu, Eder, Jer ; en,
en, og; of, eller; ön, i; olter, indtil ; em, man; man,
men; jir, her; kam, kom; diar, da, derfra; diar wiar jens,
der var engang; jen fan danen, en as disse; da waað
ja bliid, da bleve de glade; hi maast eedert fuul liið,
han maatte senere lide meget; wedder, atter; uald, gam-
mel; jaar Hüs, deres Huus ; ark, enhver; fuar, for; uuð,
blive; jer, før, snarere, tidligere ; üs, da ; üüs, vort; jit muar,
endnu mere ; mei, mag; faa, faae; sii, siger; fing, mod-
tog, fik ; hur, hvor; hed, havde; ik haa, dü heest, hi
heed, jeg, du, han har; ik sen, dü best, hi es, wü sen,
i sen, ja sen, jeg, du, han er, vi, I, de ere; wat, at,
jat sen, vi 2, i 2 de 2 ere.
[1]
Ön ualding Tid liift em, dat er Geister ön de Loght,
ön dit Weeter en önder de Öörd wiar, en diar her-
sket, ark ön sin Element ; dat de Mensken fan jam
ofhinget, dats jam harke, tö jam böörige en jam aawere
maast, wans lekkelk lewwe wild. Man diar de Men-
sken wat klooker en töleest Kristen waad, da kiirt ja
de Naturgeister sawel üs dit Heidendoom de Regh tö ;
hat jit sagaar, ja feght me jam, olter dats jam aur-
wonnen of – forleesen hed.
Diar de Friisen of Freesen jest naa des Ge-
gend kam, da liift ja uk ön Weetergeister en Öörd-
geister. Ja näämt de Weetergeister „Miarlid"*) en
de Öördgeister „Önðereersken". Man ja liift, dat de
maghtigst Geister ön de Loght en ön de Hemmel wiar,
en aur alles regiiret. Ja näämt de Geister ön de Loght
(Götter) : „Droghten" . Jen fan danen wiar Weda,
Wedn of Winj, hi hersket ön de Hemmel en üp Öörd,
aur de Winj en ön de Slaghten; sin Wüf wiar Frikke,
jü regiiret ön de Hüüsing, aur de Wüfhaud en de Friiers.
Tönder of Tundar hersket aur dit Wedder, aur
---
*) De Miarlid bestönd' sönd'er Tviwel man ön de Jinbiljing, man
de Öndereersken wiar nogh en litj Slagh Mensken.
[2]
Tönder en Leit. Man Storm en Flöd, en Ünlek üp,
en fan dit Weeter kam fan de Miarman, Eigir, Ögis
of Ekke Nekkepen en sin Miarwüf Ran of Raanð,
üs ja liift. - De Friisen fuanð en temmelk gurt Lönð
ön de See bi Süðwääst Jütlönð, diar ja iinnoom en
beuunet; dit näämt ja Söld, Seelönd, Silendi of
Silt. Dit Lönd wiar bi de Nuuðwääst en Nuuðuast
Jenð hoog en drügh, man bi de Süððer Sid liig en
foghtig. Diar ja jir önkam, da wiar diar al fuar jam
de Önðereersken üp Sölð, danen uunet ön de Hoo-
ger en Hööler üp dit Hooglönd, diar me Ljung en Bos-
ker bewughset, man üððers ünfrüghtbaar wiar. Aur dit
liig Määrsklönd bi Süüð regiiret de Miarman en sin
Wüf. De Friisen wiar klook nogh, om dit bääst
Lönd uk tö finjen en tö jaar Fuardeel tö brükken;
man de Miarman aurstört dit liig Määrkslönd aaft
jens me de Flöd, diarom maast ja Dikkər en Wär-
wer maake, om jam tö bargin fuar höm. Dagh
beght de miisten fan de Friisen jam eeðert Uunhüüsing
en Täärper twesken de Määrsken en de Hiid üp de
Süððer Rant fan dit Hooglönð. Om de Miarman en
sin Wüf tö Frinjer tö faaen, näämt ja de tau bütterst
Täärper üp Sölð jam tö Jären: Eidem en Raan-
tem.
De Friisen wiar gurt en stark Lid, en wiaret
jam düghtig al hurs kam, diar om waad ja uk aaft
Käämpers of Riisen näämt. Ja kiirt jam önt jest
ek fuul om jaar Neibers bi Nuuð üp de Hiid, de litj
Önðereersken , diar ek fuul tö Bäästen hed, man
aaft jens tö jam kam, en wat fan jam lint of stjalt.
Man töleest maast ja danen alti maal ütrotte, diars
jam olte wisnööset waað.
Uk de Miarman en sin Wüf bleef ek lung jaar
[3]
Frinjer, en ja maast eeðert fuul fan danen ütstuunð,
forlos fuul Hüüsinger [en] Skeepen, en ark Jaar Lönð en
Lid döör de Stormer en hoog Weetern, diar Ekke
en Ran jam stjüürt.
De ualð Sölðring Tialen sen diarom fol fan Flöd-
den, fan Kriig en Ünlek. Diar ik en Jungen wiar, wust
al de ualð Sölðring Wüffen jit fuul tö fortellen fan de
Käämpers, de Önðereersken, fan Ekke Nekke-
pen en dit Miarwüftje. Nü uuð de Lidden sa fuul
klooker, dats ek muar ön sok ualð Tialen liif; man
wü död Ünroght, wan wü dit, wat de Ualðen liift, of
gaar dön en belewwet haa, auriit wilð. Om dit nü tö
forhendrin, haa ik de miisten en de bäästen fan de
ualð Sölðring Tialen of Saagen apskrewwen, en bed,
danen ek tö forsmuajen.
---
[4]
Diar wiar jens en Skep, dit silt fan Sölð naa Enge-
lönd. Önder wei fing hat en Storm, dat de Skeplid
ungstig waað en taaght, ja skulð to Grünð gung. En
Naghtem waað dit Rödder jam ünklaar. Ja lukket
aur Buurd, en waadt waar, dat en gurt Man sin Haud
apstat üd dit Weeter teght bi dit Röððer. Ja fraa-
get höm, wat hi wilð. - „Ik wel de Skepper spreek"
– swaaret hi. De Skeplid rööp de Koptein. De Kop-
tein kam, en lukket uk aur Buurd, en fraaget de Man:
– „Hokken best dü ? – Wat wedt dü?" – „Ik
sen de Miarman; min Wüf skel ön Saanðbääd, en for-
langt, dat din Wüf kumt, om höör tö helpen bi de Ge-
buurt". – „Min Wüf slääpt; jü kjen ek kum" –
swaaret de Skepper. – „Jü mut kum !" – rööp de
Miarman – „üððers maaket min Uald jit muar Spek-
taakel, jit arger Storm en Seegang, en I gung altemaal
tö Grünð" – „Ik wel daalken kum!" – rööp de
Koptein sin Wüf, diar alles jert hed. – „Em mut
nemmen ön Nuad let, diar em help kjen" . – Jü sproong
aur Buurd tö de Miarman, en ging me höm dial tö
Heefsgrünð. — De Storm wiar nü fuarbi, de See waað
[5]
5
ruuhig. - Öndertwesken hed de Skepper gurt Sörrig
om sin Wüf; man hat waaret ek lung, da jert hi sa
loftelk : „Heia, heia, hei !" diip önder ön de See sjun-
gen, en de Swalken ging sa iiwen, üp dit Weeter, üs
wan de hiile See waaget waað. - „Aha!" - taaght
hi – „dit Jungen es al gebooren, dit es gud gingen."
– Hat waaret niin Stünð, da kam de Skepper sin
Wüf weððer ap of de See en lekkelk töbeek ön Buurd.
Jü wiar knap jens wiit uuðen, hed de Skuat fol fan
Gulð en Sölwer, en hed fuul tö fortellen. - Dit Miar-
wüf hed en Litj hed, en Ding, wat wü üp Söld en
Flöd – of See – kualef nääm ; man dit Miarwüf
meent, hat wiar sa deilk üs en Engel. De Miarman
wiar sa bliið uuðen, dat hi de Skepper sin Wüf sa
fuul Guld en Sölwer foriiret hed, üs jü drei küð.
De Skepper hed nü gud Winj, maaket sin Reis
gau of, en silt weððer tüs me sin Wüf en Jild naa
Sölð. Man wan hi eedert weððer ütfuar tö See, da
let hi altid sin Wüf ittüüs bliif ön Raantem, diar jat
uunet.
Manning Jaar leeter, diar dit Miarwüf sa ualð en
skrumplig waað, taaght de Miarman jit aaft om de
Skepper sin deilk en meliidig Wüf. Hi beslüt, sin
ualð Hüskrüds tö forletten, de Skepper me en Storm
tö aurfaalen en tö forsüppen, en da de deilk Inkewüf
tö friien; man hat fääl höm ek iin, dat de Skepper sin
Wüf öntwesken uk ualð uuðen wiar.
Jens saag hi dit Raantemböör Skep weððer aur
See kummen; da taaght hi : nü est min Tid. Hi seid
[6]
6
tö sin Wüf: „Ik wel hen om Jerring tö feskin; dü
must Saalt grinj tö de Peekel, olter ik weððer kum."
– Fuar hi wust, da maaket jü en grögelk Allarm ön
jaar Hüs bi Heefgründ¹). - Diar de Söldring Skepper
ön höör Neiigheid kam, da wiar diar san Maalstroom
ön dit Weeter, dat hi me samt sin Skep, me Man en
Müs forsoonk.
Önderdessen swumt de Miarman naa Söld en ging
ön Lönd üp Hörnem, de südwäästert Huk fan dit Ei-
lönð. Hi keiert langs bi de Strönð, en taaght om de
Skepper sin Wüf. Töögen Inj kam höm en deilk jung
Faamen öntöögen om iiwen Taatjemglaat. Hi meent,
hat wiar de Skepper sin Wüf, man hat wiar sin Daagh-
ter, diar höör Moodter fuul lik wiar. – Hi hed höm
hiilendal forwandelt, hed höm öntaakelt üs en Sölðring
Seefaarer, man hi drogh höm eet üs en Halfjunken-
drääng, en begent tö de Faamen metjens tö friien. Jü
waað forleegen en bang fuar höm ; man hi säät höör en
gulð Ring aur ark Finger en buand höör en gulð Ket-
ting om de Hals, en seid: „Nä haa ik di bünðen, nü
best dü min Brid." – Jü skrualet en buad höm, hi
skuld höör gung let, man jü död höm dagh ek sin
gulð Ringer en sin Ketting töbeek. Hi riimet hold en
soong of seid tö höör :
„Ik mei di,
Wel de haa !
Meist dü mi ?
Skedt mi faa.
---
1) Fan dit Miarwüf Raand' hör Saaltgrinjen es töleest de hiile
See saalt fan Smaak uud'en.
[7]
7
Wedt dü Ek ?
Feist mi dagh !
Med ön Week
Haa wat Lagh.
Man kjenst sii,
Wat ik jit ?
Da best frii ;
Best mi quit. "
Diarüp let hi dit Faamen gung. Jü lööwet höm,
jü wilð höm de leeter Inj Beskiid dö; man jü taaght :
Ik faa nogh hur tö weeten, wat de Friier jit. Dagh
al hur jü fraaget küð em höm ek. - Jü ging de lee-
ter Inj weððer bi Strönd en skrualet ; jü ging ön Taagh-
ten al förder, olter jü üt tö Töörhörn kam. Da kamt
höör fuar, üs wan jü ön de Barig hokken sjungen jert .
Jü bleef stuunen en harket. Da jert jü düüdelk höör
Friier sin Stem. Hi seet wel sa bliið en soong :
„Delling skel ik bruu ;
Miaren skel ik baak ;
Aurmiaren wel ik Bröllep maak.
Ik jit Ekke Nekkepen ;
Min Brid es Inge fan Raantem.
En dit weet nemmen üs ik alliining"
Diar jü dit jert, da waað jü bliið. Jü kiirt met-
jens töbeek tö Taatjemglaat, en teeft höör Friier diar.
Hat waaret ek lung, da kam hi uk. Jü rööp höm tö :
„Dü jist Ekke Nekkepen, en ik bliif Inge tö Raantem".
– Da löp jü wakker tüs me höör gulð Ketting en
Ringer, en hi wiar narret.
Sönt de Tid wiar de Miarman arig üp al Raan-
temböör en Sölðring. Hi maaket jam Skaabernak en
Ünlek, al hur hi küð. Hi aurfääl jaar Skeepen en
[8]
8
Seelid me Storm, en jaagets to Grünð tö sin uald Wüf,
diar jam fangt ön höör Natten, man diar uk jit of en
tö Jungen fing en Saalt grinj maast, wan Ekke en lüstig
of widloftig Sküür hed. Hi spoliaret töleest dit hiile
Hörnem, hiil Raantem en Eidem döör Sönd en Flöd.
– De Sölðring wiar sa bister üp höm, dat ja eeðert
altid dit Täärp, diar ja ön Steid fuar dit ualð Eidem
wat uastermuar apbeght, ek muar Eidem, man Wääster-
lönð näämt.
---
Jens hed Ekke tö hiiren fingen, dat er en üððer, en
litjer Slaghs Fulk üs de Friisen üp de Nuuðjenð fan
Sölð uunet. Hi taaght, hi wilð sin Lek jens bi danen
forsjuk. De litj Lid üp de Söldring Hiið, diar fileght tö de
Finlappen of Kelten jert haa, uunet ön de Hooger en Höö-
ler, en ön dit Kratbosk, diart de Tid fol fan wiar bi Nuuð
Keidem, Tinnem en Eidem, en fuaral bi Nuuð Brää-
derep. Ja hed ruad Hatter üp Haud, lewwet miist fan
Beien en Skelfesken, fangt uk wel üdder Fesken en
Fügler en saamelt Eier. Ja hed stiinen Eeksen, Knii-
wer en Stridhammers, diar ja jam sallef slippet fan
Flentstiin ; man ja maaket uk Potten fan Öörd en Klei .
Ja wiar arm, man altið bliid; dagh jit et uk fan som-
men, dats Gulð en Sölwer hed, en ön jaar Hooger be-
[9]
9
waaret. Ja soong en daanzet aaft ön jaar Hüüsing, en
bi Muunskiin üp jaar Hooger of Hüüsing ; man ja aað-
bert litjet, wiar falsk, en stjalt al hur ja wat faa küð,
sagaar Jungen en deilk Wüfhaud. Diarom maast de
Friisen diar nei bi de Hiið uunet, altid waaken Oogen
haa, en üppasse, dat jaar Wüffen en Faamnen ek stää-
len of jaar Jungen ek forweghselt waað fan de Önder-
eersken – sa näämt em danen, diar önđer de Öörd
ön de de Hooger uunet. – De Enkelten, diar ön de Bos-
ker en eeðert ön de Hüüsing jam aphölð, waað Pük-
ken näämt; en Liigning bi Nuuðuast Brääderep jit eeðer
jam jit Pükdääl. – Ja wiar üððers alte maal Heiden,
küd hexe en forwandelt jam aaft ön Müs en Podden
eeðer de ualð Fortellings. Ja hed en aparte Spraak,
man hat skintj, üs wan ja eðert fuul fan de Sölðring
of Friisisk Spraak önnoom; em käänt jit hok Spröö-
ken en Riimen fan jaaren, diar de Sölðring Jungen nü
brük bi jaar Spöllen.
De Ebberst fan de Önđereersken jit Fin, hi uunet
ön de Reisehoog með üp de hoog Hiid twesken de trii
Nuudtäärper; man danen wiar de Tid jit ek, bluat hok
Hüüsing, diar nü Brääderep staant. Hat jit, diar wiar
jens en Wunterem trii jung Lid fan Fastlönd aur dit
Js kjemmen, diar Jes, Dorret en Jasper jit, ja hed
Brääderep bigendt tö beghen. Man sommen meen, dat
dit jens wessen wiar eeðer en Pest, diar üp Sölð fuul
Mensken en al de Nuuðböör olter jen Man weghraffet
hed. – Lik fuul hat es dagh jens ön ualding Tid
wessen.
. .
. .
. .