Code faan sidj Aamrem uunluke

{{Nobots}}
{{Navigationsleiste
|TITEL="{{PAGENAME}}" ön üđer Spreekwiisen
|INHALT=
[[Aamrem|Sölring]]&nbsp;
[[Oomram|Öömrang]]&nbsp;
[[???|Fering]]&nbsp;
[[???|Halunder]]&nbsp;
[[???|Halifreesk]]&nbsp;
[[???|Mooring]]&nbsp;
[[???|Wiringhiirder]]&nbsp;
[[???|Karhiirder]]&nbsp;
[[???|Gooshiirder]]
}}
{{Sölring}}
{{Infobox Insel sölring
|NAME=Oomram
|BILD1=Amrum-Jungnamensand-8.30322E_54.66327N.png
|BILD1-TEXT=Satelitenskelt faan Aamrem me [[Kniip|Knipsön]] ön Weesten. Weesterfuar liit [[Jongnaamen|Jungnaamensön]]
|BILD2=
|BILD2-TEXT=
|GEWAESSER=Nuurđsee
|GRUPPE=[[Nuurďfriisk Ailönen]]
|BREITENGRAD=54/39/6/N
|LAENGENGRAD=8/20/11/E
|REGION-ISO=DE-SH
|KARTE=Nordfriesisches Wattenmeer fratsch.png
|POSKARTE=
|LAENGE=10
|BREITE=2.5
|FLAECHE=20.46
|ERHEBUNG=A Siatler
|HOEHE=32
|HOEHE-BEZUG=
|HAUPTORT=[[Neebel]]
|EINWOHNER=2281
|ZENSUS=12.2008
}}

'''Aamrem''' ([[Öömrang spriak|Aamring]]: ''Oomram'') es en [[nuurđfriisk]] Ailön. Hat liit süđern fan [[Söl]] en weestern fan [[Föör]]. Aamrem jert tö't [[Amt Feer-Oomram|Amt Föör-Aamrem]] ön di [[kreis Nuurdfresklun|Krais Nuurđfriislön]] ön [[Schleswig-Holstian|Sleeswig-Holstiin]].

== Geografii an Forwalting ==
Aamrem es 20,46&nbsp;km² gurt en diaraur dat tiinst gurtest Ailön ön [[Sjiisklun|Dütsklön]]. Üs uk [[Föör]] en [[Söl]] jert Aamrem tö di trii nuurđfriisk [[Geest]]-Ailönen. 

Uastern fan Aamrem es di [[waas|Heef]]. Di füf Tērper sen fuar't Miist ön di Uastersir fan't Ailön tö finj. Fan Nuurđen tö Süđern sen dit [[Noorsaarep|Nuurđtērp]], [[Neebel]], [[Sössaarep|Süđertērp]], [[Stianood|Stiinood]] an [[Witjdün|Witdün]]. 

Üp di [[geest|Geest]] sen di [[tanen|Tanen]] en di [[hias|Hiiđ]] tö finj. Ja lii üs en Strip fan Nuurđen tö Süđern. 

[[Datei:Amrum_Kniepsand.jpg|thumb|left|Dünemer en rochts [[a Kniip|Kniipsön']].]] 

Ön di Weesten fan aamrem sen aural [[düner|Dünemer]]. Ali töhop sen des ombi 12 kilometer lung. Di Dünemer sen diilwiis jen Kilomeeter breer. Dat Stek Lön' hur di Dünemer sen, es 700 Hektar gurt. 

Fan Weesten tö Uasten sen Primeerdünemer, Wit Dünemer en Gre Dünemer tö biluki. Wanerdünemer jeft et üp Aamrem ek muar, alis biplantet. 

Di Aamringer Dünemer staan öner Natuursjuts, en diar bret jit Fügler, wat üđershur niin Plaats diarfuar finj ken.<ref name="Neuhaus">Neuhaus/Beinker/Bründel/Lange: ''Dünen an der Schleswig-Holsteinischen Westküste''. Uun: Umweltbundesamt und Nationalparkverwaltungen Niedersächsisches Wattenmeer/Schleswig-Holsteinisches Wattenmeer (Hrsg.): ''Umweltatlas Wattenmeer''. Bd.1: ''Nordfriesisches und Dithmarscher Wattenmeer''. Eugen Ulmer, Stuttgart 1998/1999, {{ISBN|3-8001-3491-8}}, S. 92–93.</ref> 



<!--
At huuchst dün üüb Oomram as mä 32 metern ''A Siatler'' bi Noorsaarep. Efter nuurden tu luup a düner ütj tu [[Ood]]. 

Üüb a söder ääg leit [[Witjdün]], det as at jongst saarep üüb Oomram. Uun't waasten faan a düner leit a [[A Kniip|Kniip]]. Hi as wel ään faan a briadst struner uun Nuurdeuropa. Hi hiart eegentelk goorei rocht tu't eilun auer a Kniip nian gemeenlun as. Noch bit uun a söstager juaren lai en priil tesken a Kniip an at eilun, an nü waanert hi suutjis am a nuurd.

Uun't nuurden faan [[Noorsaarep]] leit a [[maask]]. Uk tesken [[Stianood]] an Witjdün leit en letj stak maasklun. Bias staken san iindiket. Bei liachweeder könst Dü auer'n [[waas]] auer tu [[Feer|Fer]] luup. 

Üüb Oomram wene 2.300 minsken uun trii gemeenen: [[Noorsaarep]], [[Neebel]] an [[Witjdün]]. [[Sössaarep]] an [[Stianood]] hiar tu Neebel. At amt 'Fer-Oomram' sat uun [[A Wik]] üüb Fer.

== Saarpen ==
Uun't nuurden leit at bat [[Noorsaarep]] mä a fögelkui an di letj ialtürn. [[Neebel]] leit bi a waas, an as daalang mä [[Sössaarep]] an [[Stianood]] at gratst gemeen. At belukin wäärs san diar a [[St. Clemens sark]], at ual ''Öömrang Hüs'', a maln an a sarkhoof mä jo ual likstian. Sössaarep as at äälst saarep üüb Oomram. Heer stäänt di grat ialtürn. Stianood lait bi a waas an hed iarjuaren di iansagst huuwen üüb't eilun, bit uun 1890 [[Witjdün]] en bat wurd, huar do a dampern uun ääg kaam. Witjdün leit uun't süüden an as mä a baadelidj grat wurden.

== Histoore ==
[[Datei:Burghuegel-Amrum.jpg|thumb|left|''Borag'' üüb en huug ütj a wikingertidj bi [[Noorsaarep]].]]
[[Datei:Grabstein-IMG 0534.JPG|thumb|Likstian för en siamaan üüb sarkhoof uun [[Neebel]].]]
[[Datei:Amrum-Nebel-Oeoemranghues-IMG 0595.jpg|thumb|''Öömrang Hüs'', daalang en museum uun [[Neebel]].]]

A iarst Öömrangen lewet uun a jonger stiantidj; faan jo hää Oomram a gratstiangreew areft. Ütj a bronsetidj an a iisentidj jaft at noch en hialer rä grääfhuuger. Uun dünem uun't waasten faan a fögelkui san noch auerresten faan en saarep ütj a iisentidj. Man of det würelk jo Ambroonen wiar, diar am 100 föör a krastelk tidjreegnang (100 f.K.) tuup mä Kimbern an Teutonen jin Rom streden haa, wat ütj diheer huk kaam, di doomols noch mä a fäästääg ferbünjen wiar, diar san a geliarten ei ians auer.

Auerresten ütj a wikingertidj, soken üs wen- an ialsteeden san muarsis üüb Oomram fünjen wurden. En türnborag ütj di tidj woort uun't uasten faan Noorsaarep üüb en letjen huug fermuuden, huar daalang at wiartskaft ''Borag'' stäänt. A [[Krümwaal]] as en ööderhualew kilometer lungen waal tesken Sössaarep an Stianood, an hi as wel uk ütj di tidj.<ref>Georg Quedens: ''Amrum''. Christian Jensen Verlag Breklum, Breklum 1971</ref> 

Uun't ääder madelääler kaam do a Fresken üüb't eilun. Jo lewet faan't saaltköögin, a büürerei an faskerei, an leeder uk faan a waalfang an a hanelssiafaart. Di öömrang siamaan [[Hark Olufs]], di 1724 uun Algerien uun slaawerei kaam, wurd diar generool, iar hi 1736 turag tu Oomram kaam. Am 1890 begand det büürin mä a fräämen, wat det eilun auer a miaten feranert hää.

Uun't madelääler hiard Oomram tu a bütjlunen (Uthlande), an sted oner a däänsk könang of a herzog faan Schleswig. Efter di stridj tesken a däänsk könang an a Schauenburger groofen uun Holstian wiar Oomram tuup mä Waasterlun-Fer en däänsk enklave an hiard ei tu't [[Härtochduum Slaswik|herzogdom Schleswig]]. So ging det bit 1864.

Efter a sjiisk-däänsk krich faaan 1864 wurd Oomram, so üs det hialer lun Schleswig, tuup faan Uasterrik an Preußen regiaret. Do wurd Oomram Preußen tuskrewen an faan 1867 wiar't do en dial faan det provins Schleswig-Holstian. Tu di tidj wiar Oomram en gemeen uun a kreis Tondern. Efter a ufstemang uun 1920 wul a muarhaid bi Sjiisklun bliiw, man Tondern kaam tu [[Dånmark|Denemark]].

Bit 1972 hiard Oomram tu a kreis Südtondern. Hi as do mä a kreis Hüsem an a kreis Eidersteed tu di nei kreis [[Nordfraschlönj|Nuurdfresklun]] tuupslööden wurden.

Uun't 19. juarhunert waanert muar üs en sjuarden faan a Öömrangen ütj, a miasten tu Ameerikoo. Daalang lewe muar efterkemen faan Öömrangen uun Ameerikoo üs üüb Oomram. An uk daalang noch jaft at föl frinjskaften tesken Oomram an Ameerikoo (mend as a [[Feriind Stoote foon Ameerika|USA]]).

1998 wurd föl auer Oomram beracht, üs det frachtskap 'Pallas' mä en lääs fol holt föör Oomram strunagd, an a waas mä maskiinenööle folnjokset.

== Spriak an kultüür ==
[[Datei:Friesentracht.JPG|thumb|left|''At öömrang''. Heer en bil faan [[Feer|Fer]] mä 10 knooper oner a panserkeed uunsteed faan 8 üüb Oomram.]]
Üüb Oomram snaake a miasten daalang huuchsjiisk. [[Öömrang spriak|Öömrang]] (at öömrang spriak) snaaket wel noch so'n sjuarden üüb't lun. Jodiar Öömrangen snaake oober uk aaltumaal huuchsjiisk. A [[Friiske spräke|nuurdfresk dialekten]] haa grat ferskeeler. Öömrang liket at [[fering]] auer a miaten, man at [[Sölring|salrang]], wat uk tu't eilunsfresk hiart, as för fölen al swaar tu ferstunen. Wat naier as det [[halunder]] üüb [[Deät Lun|Halaglun]]. Föl Öömrangen snaake uk plaatsjiisk, auer det at spriak faan a sialidj wiar an as. Däänsk snaake man en hunfol lidj, likes dat Denemark so nai bi as. 

At öömrang (a öömrang dracht) as suart an witj mä föl salwer. A öömrang jong foomnen an wüfen dreeg det tu huuchhaiden, so üs freimaagin of tu bradlep. An at daansskööl drait at öömrang hal för a baadelidj.

Üüb Oomram jaft at aparte weden. Tu [[Wikipedia:Kalender|Piadersinj]] (21. Febrewoore) woort biaket. At biak as en grat ial, wat a wonter ferjaage skal. A lidj maage enööder jinsidjag suart mä sut. ''[[Biakin]]'' komt faan di ual katuulsk [[Wikipedia:Kalender|Piadersdai]] (Petri Stuhlfeier, 22. Febrewoore) an woort uk uun ööder saarpen uun [[Nordfraschlönj|Nuurdfresklun]] feiert. 

Ualjuarsinj (31. Detsember) woort hulket. Bi't ''hulkin'' luup sköölen faan ferklääst jong lidj faan hüs tu hüs an am skal räät, hoker wel bääft det ferkleedang steget. A jongen fu do wat sweten an a ääleren en puns.

At ''hualewjonken'' as en draapen faan ääler maaner, miast sialidj so am a naachtertstidj. Uun a wontertidj kaam iar fööraal a jong gaster, wat noch ei befreid wiar tuup, am mäenööder a navigatsjuun tu studiarin.

== Ökonomii ==
A miasten lewe faan a baadelidj. Oomram hää sowat 12.000 baaden för fräämen. 2005 kaam sowat 120.000 baadelidj tu Oomram an suragd för 1,1 miljuun auernaachtangen. Diartu kaam noch 80.000 besjüker för en dai. At jaft uk noch en betj büürerei, an ään fasker lewet noch üüb Oomram faan a faskerei. Föl fäänen stun fol mä hingster, det as oober för priwoot.

== Ferkiar ==
[[Datei:Uthlande.JPG|thumb|Di nei W.D.R. damper "Uthlande V" (2010)]] 
Mä't auto könst dü mä a [[damper]]n faan a W.D.R. tu Oomram kem faan [[Doogebal]] auer [[A Wik]] üüb [[Fer]] of uk faan Schlüttsiel auer [[A Halgen]], det san [[A Huug]] an [[A Nääs]]. Uun a somer keert uk noch a 'Adler Express' faan Nuurdstrun auer A Huug tu Oomram an widjer tu [[Sal]], man hi koon nian autos mänem. Aler dampern lei uun Witjdün uun. Faan [[Doogebal]] düüret det tuur sowat tau stünj, dan an wan keer a dampern uk ans direkt an lei ei üüb Fer uun, do düüret det sowat ööderhualew stünj.

Üüb Oomram uunkimen könst dü at auto brük, man fölen san mä't wel onerwais. Diar san föl welwaier. Uun arke saarep jaft at welferhüürern för aal jo baadelidj, wat hör aanj wel ei mä haa. En bus keert arke hualew stünj faan Witjdün auer Sössaarep an Neebel tu Noorsaarep an turag. Bluas tu Stianood keert nään bus. En hunfol taksis san diar uk noch onerwais. Faan 1893 bit 1939 jääw't sogoor en iisenboon üüb Oomram.

== Natüür ==
A natüür üüb Oomram woort bestemet faan det laag tesken a [[Weestsiie|Nuurdsia]] uun't waasten an a waas uun't uasten. Grat dialen faan't lun stun oner natüürskül: A Ood an a düner. An trinj am Oomram as a [[Natsjuunaalpark Waas]].
{{Panoramabil|NordseeAmrumPanorama.jpg|2400|Nuurdsiaeilun Oomram}}

=== Plaanten ===
At plaantenwelt woort bestemet faan det laag bi't weeder an det skraal lun. Üüb a Kniip an uun dünem waaks [[halem]] an [[röökelbosk]] an en hialer rä ööder plaanten, diar't uun a sun ütjhual, soken üs [[dünemeert]]en. Uk enkelt faan a winj gans krüm woksen [[sjüüren]] of [[pualemrut]]er fanjst dü diar. Bit uun a sööwentager juaren jääw't diar uk noch at [[dünemfisel]]. 

Uun't uasten faan a düner lei a [[hias]] an a [[tanen]]. At [[hiaskrüüs]] bleut uun August. Heer an uun hög dünemdäälen fanjst dü letj muuren mä [[fleegenfanger]]n. [[Ensiaan]] jaft det diar ei muar.

A öömrang tanen san faan 1948 uf uun üüb a hias plaantet wurden. Diarföör jääw't man letj holtangen trinj am a kuien. Daalang stun 180 hektar [[tanen]] an diarmä hää Oomram a gratst uundial faan aler Nuurdsiaeilunen. Dü fanjst heer fööraal [[sjüüren]], tanen an [[birkebuumer]]. Uuntesken waaks uun a [[tanen]] föl plaanten, uk [[hünjmotsen]]. Üüb a [[geest]] woort noch büüret, an üüb det skraal lun waaks [[blä huder]], [[hongerkral]]en an [[noopruusen]].

Uun a [[maask]] waaks muar slacher sürgäärs an uk [[Prääster (bluum)|präästern]]. Det as heer a best ääkergrünj. Uun a letj guarder üüb Oomram wääkst ei föl saner ged. Jo [[stookruus]]en, wat dü diar sä könst, brük oober ei föl.

Üüb't [[oon]] wääkst uk weder bluas det, wat saaltweeder ufkoon: [[Strunfliider]], [[südjen]], [[rölken]] an [[oongäärs]].

=== Diarten ===
[[Datei:Halichoerus grypus.jpg|thumb|[[Grä selag|Grä selger]] üüb [[Jongnaamen]] bi Oomram.]]
Uk a öömrang tiirwelt woort faan det laag uun a [[Weestsiie|Nuurdsia]] bestemet. Sodenang lewe heer miast letjer diarten, soken üs [[haasen]], [[müsen]], [[iigler]] an [[fladermüsen]]. Uun't 12. juarhunert san a [[kanin]]en üüb Oomram ütjsaat wurden, am's tu jaagin. Uk en [[Foosen|foos]] as ans ütjsaat wurden, wat föl [[fögler]] freeden hää. Man jo efterkemen san aaltumaal jaaget wurden. Trinj am Oomram an üüb a suner lewe tau slacher [[Selag|selger]] an [[maarswin]]. Uun a wonter komt det ans föör, dat en jongen [[selag]] faan [[Jongnaamen]] üüb a [[A Kniip|Kniip]] speeld woort an diar tetjet woort.

A gratst rikdom fanjst dü uun a [[Fögler|fögelwelt]]. Oomram hiart tu a wichtagst bräätplaatsen för siafögler. Heer bräät [[Eidergus|eiderges]], [[Liiw|liiwen]], [[Baragan|baraganen]], [[bakern]], muar slacher faan [[kuben]], [[meew]]en an [[hiarangskub]]en, an noch föl muar slacher bräät bi [[A Kniip|strun]], uun [[Düner|dünem]] an bi a [[waas]]. Wan a fögler waanre, kem's tu Oomram tu freeden, an do jaft at diar [[stönerk]]en, [[Groltergus|grolterges]] an [[groonk]]en. Uun a saarpen jaft det uk en hialer rä [[Fögler|sjongfögler]]. Diartu kem [[fasaan]]en, wat uk tu jaagin tu Oomram broocht wurden san.

Uk [[Amfiibien|eerdglüpern an hobelfasker]] könst dü üüb Oomram finj. Do jaft at föl slacher [[insekten]], [[koonkern]] an [[flenerken]]. 

Uun a waas trinj am Oomram jaft at föl slacher [[Fasker|fask]], soken üs at [[skol]], a [[hiarang]] of at [[makreel]]. Aal jo diarten uun a waas koon am goorei aptääl – am man enkelten tu näämen: a [[kraaben]], a [[sneken]] an a [[soongreewlang]]. Fasket wurd jo fööraal a [[por]]en, wat do üs '[[kraaben]]' ferkääft wurd an a [[heesen]], diar üüb heesrager waaks. A leetst juaren haa a [[uastrang]]en auerhun nimen.
-->
== Senerk Mensken ==
* [[Thea Andresen]]
* [[Hark Bohm]] (* 1939)
* [[Knut Jungbohn Clement]] (1803–1873)
* [[Martin Flor]]
* [[Christian Johansen]]
* [[Arthur Kruse]]
* [[Hark Martinen]] (1934–2016)
* [[Lorenz Friedrich Mechlenburg]]
* [[Hark Olufs]] (1708–1754)
* [[Georg Quedens]] (* 1934)

== Literatuur ==
* Georg Quedens, Hans Hingst, Gerhard Stück, Ommo Wilts: ''Amrum. Landschaft, Geschichte, Natur''. Verlag Jens Quedens, Amrum 1991, {{ISBN|3-924422-24-9}}
* Georg Quedens: ''Amrum''. Breklumer Verlag, Breklum 2004, {{ISBN|978-3-7793-1110-2}}
* Georg Quedens: ''Insel unter weitem Himmel''. 3. Auflage, Breklumer Verlag, Breklum 2004, {{ISBN|978-3-7793-1120-1}}
* Georg Quedens: ''Das Seebad Amrum. „... und befürchten den Verderb der guten hiesigen Sitten ...“''. Veränderte Neuauflage. Verlag Jens Quedens, Amrum 2006, {{ISBN|978-3-924422-79-0}}

== Luki uk jir ==
{{Commons öömrang|Amrum|Oomram}}
* [https://web.archive.org/web/20111111080406/http://jessen.bplaced.net/archiif/kurs/homepage.htm „Gud dai“ – Öömrang-Friesisch-Kurs für Anfänger] 
* [http://www.oomram.de/ Linksaamlang tu öömrang sidjen an Öömrang Ferian]

== Futnooten ==
<references/>

{{Nuurdfresk eilunen}}

[[Kategorie:Ailönen]]
[[Kategorie:Oomram| ]]