Code faan sidj Amfiibie uunluke

{{Mooring}}{{Taxobox mooring
| Taxon_Name       = Amfiibie
| Taxon_WissName   = Amphibia
| Taxon_Rang       = Klase
| Taxon_Autor      = [[John Edward Gray|Gray]], 1825
| Taxon2_Name      = Wiirwelde lönjdiirte
| Taxon2_WissName  = Tetrapoda
| Taxon2_Rang      = Ra
| Taxon3_Name      = Tjausefrääte
| Taxon3_WissName  = Gnathostomata
| Taxon3_Rang      = Boowenklase
| Taxon4_Name      = Wiirwelde diirte
| Taxon4_WissName  = Vertebrata
| Taxon4_Rang      = Unerståm
| Taxon5_Name      = Chordata
| Taxon5_WissName  = Chordata
| Taxon5_Rang      = Stamm
| Taxon6_Name      = Diirte
| Taxon6_WissName  = Animalia
| Taxon6_Rang      = Hoodkategorii
| Bild             = Bufo bufo 03-clean.jpg
| Bildbeschreibung = En sliik foon trüs (''Bufo bufo'')
}}
<!--
{| border="1" cellspacing="0" style="float:right;margin-left:0.5em"
! align="center" bgcolor="#6B8E23" | Amphibie
|- 
| align="center" | [[Datei:Bufo bufo 03-clean.jpg|200px| En sliik foon trüs ''(Bufo bufo)'']] <br /><small>En sliik foon trüs ''(Bufo bufo)''</small>
|- 
! align="center" bgcolor="#6B8E23" | '''süstematiik'''
|- 
|
{| border="0"
|- 
| ''unerståm:'' || [[Wäärlisdiarten|Wirwelde diirte]] ''(Vertebrata)''
|- 
| ''boowenklase:'' || Tjausefrääte ''(Gnathostomata)''
|- 
| '' ra:'' || [[Lunwäärlisdiarten|''Tetrapoda'']]
|- 
| ''klase:'' || Amfiibie ''(Amphibia)''
|}
|}
-->
Da '''amfiibie''' ''(Amphibia)'' san jü üüljst klase foon da ''[[tetrapoda]]'' (Dåt san åle wirwelde [[diirte]] büte da [[fasche]]). Ål da oudere tetrapoda ståme foon da amfiibie ouf. Foole amfiibi-sliike namt huum uk '''trüs'''.

== Mårke ==

=== Hüd ===
[[Datei:Gelbgebänderter Baumsteiger Dendrobates leucomelas.jpg|200px|left|thumb|''Dendrobates leucomelas'' üt jü famiili ''Dendrobatidae'']]
[[Datei:Illustration fon ne Amphibienhäid.png|296px|right|thumb|Döörsnit foon en amfiibihüd, ma gaft-kjörtel, slim-kjörtel, ouerhüd, lääderhüd än unerhüd.]]
Ju hüd foon en amfiibi bestoont, as bai manschne uk, üt ouerhüd, lääderhüd än unerhüd. Dåt jaft möre kjörtele in jü lääderhüd: nån swiitj-kjörtele, as bai manschne, ouers slim- än gaftkjörtele. Da slim-kjörtele san gödj, am jü hüd fuchti tu hüüljen, weerdöör dåt amfiibi bääder ouer jü hüd oome koon. Ma gaftkjörtele koon ham dåt diirt gödj ferbade. Ouers rucht gefäärlik as dåt gaft bloot bai sam sliike. Sü fergafte hu [[südamerika|südamerikånsche]] [[indiåne]] har piile ma dåt rucht gefäärlike gaft foon trüse üt jü famiili ''Dendrobatidae''. Bai jü inlönjsch oort ''Salamandra salamandra'' (tjüsch: Feuersalamander) koon dåt gaft bloot sälten latje hüne än kåte düüdjmååge, for manschne deet dåt bloot en lait siir. Siir deet dåt uk bai ouer amfiibie, wan huum jam önjfooted heet än ham eeftert önj dåt uug fåmlet. Twasche da kjörtele san da latje keere, da [[blai]]e feruursååge: Melanofoore mååge jü hüd suurt unti brün, da Ksantofoore än Erütrofoore mååge dåt diirt [[gööl]] unti [[rüüdj]].
Amfiibie ferhüde jam, dåt håt, jü üülj ouerhüd wårt önj flanre unti wilems uk gåns wäch mååged än oofding apfrin.

=== Muskulatuur ===
Jü goue muskulatuur foon amfiibie bewirkt, dåt ja for jare latje grutelse ordi stark san. Sü koon en foosch oofding fiir springe än ferschilie amfiibie ordi gau swume. Dåt jeeft uk oorte, do jam seelew önj en kort tid hiilj diip fergreewe koone.

=== Knooke ===
Da knooke foon amfiibie san ordi ünlik. Oofding heewe amfiibie niinj frie rabe, da san ma e reegknooke tuhuupewüksen än littik.

== Laawenswise ==

=== Junge diirte ===
[[Datei:Metamorphosis frog Meyers.png|left|thumb|200px|Jü metamorfoose foon en foosch]]
[[Datei:Hyalinobatrachium colymbiphyllum edit.jpg|thumb|right|200px|N diirt foon e oort ''Hyalinobatrachium colymbiphyllum'' üt e famiili ''Centrolenidae'' bewåchet sin lödje]]
[[Datei:Ambystoma mexicanum 3.jpg|left|thumb|200px|N Axolotl ''(Ambystoma mexicanum)'', en neoot biispel for do stjarttrüse]]
Da oie foon amfiibie, da huum ås lödje unti bai foosche ås fooschelödj betiiknet, san normåål önj dåt wååder, weer uk da fooschestjarte lääder laawe. Ouers baischöre, önj en troopisch rinhoolting, as jü luft sü fuchti, dåt da diirte jare lödj ai önj dåt wååder lade töre. Dan schucht huum wilems sügoor, dåt da amfiibie jare Broud plääge. Sü lade da ''Centrolenidae'' jare lödj aw bleese, da boowen en lungsoom fliitjende [[struum]] hinge, än iinj diirt, dåt as oofding dit måntje, mötj jü lödj bewåche. Ouers wan da latje fooschstjarte ütkaame, mååget hi ninte mör, dan gloie ja ouf än san önj dåt wååder, ås da inlönjsche fooschstjarte uk. Bai da ''Dendrobatidae'' gungt dåt wilems süo wid, dåt ja jare fooschstjarte ambai dreege. Da mååste amfiibie mååge en metamorfoose, dåt bedjüset, ferånring foon jare [[Fäänotüp]] bai e ouergung foon dåt ståådium jungdiirt tu dåt ståådium ütwåksen diirt. En fooschstjart oomet wååder, dan hi heet nuch niinj lunge, ouers bloot fasch-ordi oome-diilje. Da funksjoniire sü: Dåt wååder kamt tu di snüte önj, weer dåt diirt di [[Sörstuf]] önj sin blödj apnamt. Deereefter kamt dåt wååder weer tu en slits ååder dåt hood rüt. Eefter en kort schöör schucht di fooschstjart åltens mör sü üt ås en ütwåksen foosch. Di stjart wårt latjer än da lunge åltens gruter. Lååder kamt di fooschstjart, di nü ål mååst ås en foosch ütschucht, oofding önj e luft, am dåt normååle oomen tu liiren. Nuch en lait lååser as hi ütwüksen. Ouers dåt jeeft uk oorte, da ''neoote'' san. Dåt bedjüset, jü metamorfoose as foole iir ås normåål forbai än ja bliwe jare laawen lung uner dåt wååder. Dåt bedjüset ai, dåt ja ünfruchtboor san, oueers dåt ja jare laawen lung jü laawenswise foon en fooschstjart heewe än uk sü ütsiie. Sü’n oort as tun biispel dåt Axolotl ''(Ambystoma mexicanum)'' üt [[Mexiko]], en oort foon e famiili ''Ambystomidae''. Hi koon ai en iinje mååge aw sin metamorfoose, ouerdåt hi dåt [[hormoon]] Thyroxin ai üt san schildkjörtel klatsche koon. Ouers wan huum dåt Axolotl ma Thyroxin foudret unti dåt krååm önj dåt [[akwaarium]] ütstrailt, dan mååget dåt diirt sin metamorfoose ås da ouer amfiibie uk, ouers normåål steerft hi deereefter, ouerdåt hi döör e ewolusjoon ai tu sü’n laawenswiese aw et lönj önjpååsed as.

=== Ütwüksene diirte ===
[[Datei:Mesotriton aplestris side view chrischan.jpeg|thumb|200px|right|''Triturus alpestris'' (Tjüsch:Bergmolch)]]
En ütwüksen europäisch amfiibi blaft wilems uk nuch önj unti aw e sid bai dåt wååder, weer hi ütkiimen as. Foosche gunge t.b. ai oofding fiir deerfoon wäch (än wan, dan ai mör ås süwat en kilometer), än wan deer en gefåår as, springe ja matiinjs önj dåt wååder än swimme wäch. Jü trüs ''Bufo bufo'' gungt 2200 m wäch än kamt normåål bloot bai dåt wååder tubääg, am bjarne tu fouen: Jü as uk bekånd for jare wånringe, weer jü oofding foon autoe düüdj kjard wårt. Oorte üt e sliik ''Triturus'' gunge ouers ai fare ås 400 m foon dåt wååder wäch. Sü’n diirt blaft uk önj hiile iirstide bloot önj dåt wååder unti bloot aw dåt lönj.

== Ewolusjoon ==
[[Datei:ArchegosaurusDB3.jpg|thumb|200px|right|En rekonstruksjoon foon jü oort ''Archegosaurus decheni'', jü en biispel for da ''Temnospondyli'' is]]
[[Datei:Latimeria chalumnae01.jpg|200px|thumb|left|''Latimera chalumnae'', iinj foon da tou laawende oorte üt jü knookenfasch-orden ''Coelacanthimorpha'', jü flicht di forfider foon da amfiibie as.]][[Datei:Diplocaulus BW.jpg|thumb|right|200px|Rekonstruksjoon foon ''Diplocaulus magnicornis'', en Biispel for da ''Lepospondyli'']] 
Lunge tid wus dåt ai klåår, weer da amfiibie en rucht [[taxon]] san. Deer wus uk jü fermousing, dåt da trii ordene (sii önj e apseeting [[Amfiibie#Süstematik|Süstematik]]) ai sü näi früne san. 1995 würd önj [[Texas]] en fosiil fünen: Jü oort ''Gerobatrachus hottini''. Mad jüdeer oort, jü mårke foon fooschordiie än fon stjarttrüse häi, würd foon en [[Kanada|kanadisch]] uniwersiteet erforsched, dåt dadeer tou ordene for 240 bit 275 milione iirnge en gemiinsoome forfider häin. Dåt wus önjtwider jü oort ''Gerobatrachus hottini'', unti en äänlik oort, jü foon dåt taxon ''Temnospondyli'' oufståmt. Da blinwjarpele ståme foon dåt taxon ''Lepospondyli'' ouf. Hiilj klåår as dåt gånse åltens nuch ai, ouers wårschiinjlik heet jü kanadisch uniwersiteet rucht. Hü näi da ''Temnospondyli'' än da ''Lepospondyli'' frün san, wiitj huum nuch ai nau, ouers wat huum wiitj, as, dåt åle amfiibie foon da knookefasche oufståme. Sam waasenschapmoons liiwe, dåt knookefasch-orden ''Coelacanthimorpha'', jü bloot tou [[retsänt]]e ordene heet, di forfider foon åle amfiibie as.

== Süstematik ==
===== Stjarttrüse =====
* Orden [[Stjarttrüse]] ''(Caudata'' unti ''Urodela)'', (süwat 560 oorte = 9 % foon da amfiibioorte)
[[Datei:Salamandra salamandra MHNT 1.jpg|thumb|200px|''Salamandra salamandra'' ås en biispel for da stjarttrüse]]
**** Famiili ''(Cryptobranchidae)''
**** Famiili jarntäistrüse ''(Hynobiidae)''
*** Uurfamiili Ärmtrüse ''(Sirenoidea)''
**** Famiili Ärmtrüse ''(Sirenidae)''
*** Uurfamiili ''Salamandroidea''
**** Famiili ''Ambystomatidae''
**** Famiili ''Amphiumidae''
**** Famiili ''Dicamptodontidae''
**** Famiili ''Plethodontidae''
**** Famiili ''Proteidae''
**** Famiili ''Rhyacotritonidae''
**** Famiili ''[[Salamandridae]]''

===== Fooschordie =====
* Orden [[Fooschordie]] ''(Anura'' unti ''Salientia)'', t. B. (süwat 5500 oorte = 88 %)
[[Datei:Rana esculenta Gaulsheim.jpg|thumb|200px|En fooschoort ''(Rana esculenta)'' ås biispel for da fooschordie]]
[[Datei:Bufo-marinus-1.jpg|thumb|200px|Uk en biispel for da fooschordie: En Aga-trüs ''(Bufo marinus)'' önj Costa Rica (Dåt jeeft uk Aga-trüse önj Ååst-Australien, ouers deer san dåt [[Neobiota#Neozoa|Neozoa]])]]
[[Datei:Bufo periglenes1.jpg|200px|thumb|Uk en biispel for da fooschordie: En göljtrüs ''(Bufo periglenes)'' önj Costa Rica, ütstörwen önj1989!]]
[[Datei:Rana temporaria LC0030.jpg|thumb|200px| En oort foon foosch ''(Rana temporaria)'' ås biispel for da fooschordie]]
** Unerorden ''Archaeobatrachia''
**** Famiili Stjartfoosche ''(Ascaphidae)''
**** Famiili naiseelönjsche uurfoosche ''(Leiopelmatidae)''
*** Uurfamiili ''Discoglossoidea''
**** Famiili unken än barbourfoosche ''(Bombinatoridae)''
**** Famiili ''(Discoglossidae)''
** Unerorden ''Mesobatrachia''
*** Uurfamiili trüsefoosche ''(Pelobatoidea)''
**** Famiili asiatische trüsefoosche ''(Megophryidae)''
**** Famiili muderdükere ''(Pelodytidae)''
**** Famiili europäische schoulfötjtrüse ''(Pelobatidae)''
**** Famiili ameerikaanische schoulfötjtrüse ''(Scaphiopodidae)''
*** Uurfamiili ''Pipoidea''
**** Famiili ''Pipidae''
*** Uurfamiili noostrüse ''Rhinophrynoidea''
**** Famiili noostrüse ''(Rhinophrynidae)''
** Unerorden ''Neobatrachia''
*** Uurfamiili ''Hyloidea''
**** Famiili ''Allophrynidae''
**** Famiili såltrüse ''(Brachycephalidae)''
**** Famiili [[Poden|fooschordie trüse]] ''([[Bufonidae]])''
**** Famiili gleesfoosche ''(Centrolenidae)''
**** Famiili spökfoosche ''(Heleophrynidae)''
**** Famiili grisfoosche ''(Hemisotidae)''
**** Famiili luuffoosche ''([[Hylidae]])''
**** Famiili söödfoosche ''(Leptodactylidae)''
**** Famiili australische moorfoosche ''(Limnodynastidae)''
**** Famiili australische söödfoosche ''(Myobatrachidae)''
**** Famiili måågebrädjerfoosche ''(Rheobatrachidae)''
**** Famiili noosefoosche ''(Rhinodermatidae)''
*** Uurfamiili normååle foosche ''(Ranoidea)''
**** Famiili nåårsnütefoosche ''(Microhylidae)''
**** Famiili lungfängerfoosche ''(Arthroleptidae)'
**** Famiili häärfoosche ''(Astylosternidae)''
**** Famiili ''Dendrobatidae''
**** Famiili räidfoosche ''(Hyperoliidae)''
**** Famiili Madagaskarfoosche ''(Mantellidae)''
**** Famiili ''Nasikabatrachidae''
**** Famiili ''Petropedetidae''
**** Famiili [[ächte foosche]] ''([[Ranidae]])''
**** Famiili röörfoosche ''(Rhacophoridae)''
**** Famiili Seychellenfoosche ''(Sooglossidae)''

===== Blinjwarpele =====
* Orden [[Blinwjarpele]] ''(Gymnophiona'' unti ''Apoda)'' (sowät 170 Oarde = 3 %).
[[Datei:Boulengerula taitanus 1.jpg|200px|thumb|''Boulengerula taitanus'' üt Afrika ås biispel for da blinwjarpele]]
**** Famiili noosewjarpele ''(Rhinatrematidae)''
**** Famiili faschwjarpele ''(Ichthyophiidae)''
**** Famiili ''Uraeotyphlidae''
**** Famiili greeftwjarpele ''(Scolecomorphidae)''
**** Famiili jardwjarpele ''(Caeciliidae)''

== Kwäle ==
{{Commonscat mooring|Amphibia|Amfiibie}}
{{Wikispecies mooring|Amphibia|Amfiibie}}

* [http://research.amnh.org/herpetology/amphibia/copyright.php?prompt=1 En dootenbånk ma amfiibie foon dåt ''American Museum of Natural History'']
* [http://www.abendblatt.de/daten/2008/05/23/884658.html Informasjoone önj dåt ''Hamburger Abendblatt'']
* Andreas un Christel Nöllert: ''Die Amphibien Europas'' {{ISBN|978-3-440-06340-8}}
* ''UNSER WUNDERBARER PLANET'' {{ISBN|3-8289-3151-0}}

{{Auer a miaten|11. September 2011}}

[[Kategorie:Amfiibie| ]]
[[Kategorie:Liste än tabele]]