Amfiibie

Täkst aw mooringer frasch

Amfiibie

En sliik foon trüs (Bufo bufo)

Hoodkategorii:	Diirte (Animalia)
Ståm:	Chordata (Chordata)
Unerståm:	Wiirwelde diirte (Vertebrata)
Boowenklase:	Tjausefrääte (Gnathostomata)
Ra:	Wiirwelde lönjdiirte (Tetrapoda)
Klase:	Amfiibie

Waasenschaplik noome

Amphibia

Gray, 1825

Da amfiibie (Amphibia) san jü üüljst klase foon da tetrapoda (Dåt san åle wirwelde diirte büte da fasche). Ål da oudere tetrapoda ståme foon da amfiibie ouf. Foole amfiibi-sliike namt huum uk trüs.

Mårke

Hüd

Ju hüd foon en amfiibi bestoont, as bai manschne uk, üt ouerhüd, lääderhüd än unerhüd. Dåt jaft möre kjörtele in jü lääderhüd: nån swiitj-kjörtele, as bai manschne, ouers slim- än gaftkjörtele. Da slim-kjörtele san gödj, am jü hüd fuchti tu hüüljen, weerdöör dåt amfiibi bääder ouer jü hüd oome koon. Ma gaftkjörtele koon ham dåt diirt gödj ferbade. Ouers rucht gefäärlik as dåt gaft bloot bai sam sliike. Sü fergafte hu südamerikånsche indiåne har piile ma dåt rucht gefäärlike gaft foon trüse üt jü famiili Dendrobatidae. Bai jü inlönjsch oort Salamandra salamandra (tjüsch: Feuersalamander) koon dåt gaft bloot sälten latje hüne än kåte düüdjmååge, for manschne deet dåt bloot en lait siir. Siir deet dåt uk bai ouer amfiibie, wan huum jam önjfooted heet än ham eeftert önj dåt uug fåmlet. Twasche da kjörtele san da latje keere, da blaie feruursååge: Melanofoore mååge jü hüd suurt unti brün, da Ksantofoore än Erütrofoore mååge dåt diirt gööl unti rüüdj. Amfiibie ferhüde jam, dåt håt, jü üülj ouerhüd wårt önj flanre unti wilems uk gåns wäch mååged än oofding apfrin.

Muskulatuur

Jü goue muskulatuur foon amfiibie bewirkt, dåt ja for jare latje grutelse ordi stark san. Sü koon en foosch oofding fiir springe än ferschilie amfiibie ordi gau swume. Dåt jeeft uk oorte, do jam seelew önj en kort tid hiilj diip fergreewe koone.

Knooke

Da knooke foon amfiibie san ordi ünlik. Oofding heewe amfiibie niinj frie rabe, da san ma e reegknooke tuhuupewüksen än littik.

Laawenswise

Junge diirte

Da oie foon amfiibie, da huum ås lödje unti bai foosche ås fooschelödj betiiknet, san normåål önj dåt wååder, weer uk da fooschestjarte lääder laawe. Ouers baischöre, önj en troopisch rinhoolting, as jü luft sü fuchti, dåt da diirte jare lödj ai önj dåt wååder lade töre. Dan schucht huum wilems sügoor, dåt da amfiibie jare Broud plääge. Sü lade da Centrolenidae jare lödj aw bleese, da boowen en lungsoom fliitjende struum hinge, än iinj diirt, dåt as oofding dit måntje, mötj jü lödj bewåche. Ouers wan da latje fooschstjarte ütkaame, mååget hi ninte mör, dan gloie ja ouf än san önj dåt wååder, ås da inlönjsche fooschstjarte uk. Bai da Dendrobatidae gungt dåt wilems süo wid, dåt ja jare fooschstjarte ambai dreege. Da mååste amfiibie mååge en metamorfoose, dåt bedjüset, ferånring foon jare Fäänotüp bai e ouergung foon dåt ståådium jungdiirt tu dåt ståådium ütwåksen diirt. En fooschstjart oomet wååder, dan hi heet nuch niinj lunge, ouers bloot fasch-ordi oome-diilje. Da funksjoniire sü: Dåt wååder kamt tu di snüte önj, weer dåt diirt di Sörstuf önj sin blödj apnamt. Deereefter kamt dåt wååder weer tu en slits ååder dåt hood rüt. Eefter en kort schöör schucht di fooschstjart åltens mör sü üt ås en ütwåksen foosch. Di stjart wårt latjer än da lunge åltens gruter. Lååder kamt di fooschstjart, di nü ål mååst ås en foosch ütschucht, oofding önj e luft, am dåt normååle oomen tu liiren. Nuch en lait lååser as hi ütwüksen. Ouers dåt jeeft uk oorte, da neoote san. Dåt bedjüset, jü metamorfoose as foole iir ås normåål forbai än ja bliwe jare laawen lung uner dåt wååder. Dåt bedjüset ai, dåt ja ünfruchtboor san, oueers dåt ja jare laawen lung jü laawenswise foon en fooschstjart heewe än uk sü ütsiie. Sü’n oort as tun biispel dåt Axolotl (Ambystoma mexicanum) üt Mexiko, en oort foon e famiili Ambystomidae. Hi koon ai en iinje mååge aw sin metamorfoose, ouerdåt hi dåt hormoon Thyroxin ai üt san schildkjörtel klatsche koon. Ouers wan huum dåt Axolotl ma Thyroxin foudret unti dåt krååm önj dåt akwaarium ütstrailt, dan mååget dåt diirt sin metamorfoose ås da ouer amfiibie uk, ouers normåål steerft hi deereefter, ouerdåt hi döör e ewolusjoon ai tu sü’n laawenswiese aw et lönj önjpååsed as.

Ütwüksene diirte

En ütwüksen europäisch amfiibi blaft wilems uk nuch önj unti aw e sid bai dåt wååder, weer hi ütkiimen as. Foosche gunge t.b. ai oofding fiir deerfoon wäch (än wan, dan ai mör ås süwat en kilometer), än wan deer en gefåår as, springe ja matiinjs önj dåt wååder än swimme wäch. Jü trüs Bufo bufo gungt 2200 m wäch än kamt normåål bloot bai dåt wååder tubääg, am bjarne tu fouen: Jü as uk bekånd for jare wånringe, weer jü oofding foon autoe düüdj kjard wårt. Oorte üt e sliik Triturus gunge ouers ai fare ås 400 m foon dåt wååder wäch. Sü’n diirt blaft uk önj hiile iirstide bloot önj dåt wååder unti bloot aw dåt lönj.

Ewolusjoon

En rekonstruksjoon foon jü oort *Archegosaurus decheni*, jü en biispel for da *Temnospondyli* is

Lunge tid wus dåt ai klåår, weer da amfiibie en rucht taxon san. Deer wus uk jü fermousing, dåt da trii ordene (sii önj e apseeting Süstematik) ai sü näi früne san. 1995 würd önj Texas en fosiil fünen: Jü oort Gerobatrachus hottini. Mad jüdeer oort, jü mårke foon fooschordiie än fon stjarttrüse häi, würd foon en kanadisch uniwersiteet erforsched, dåt dadeer tou ordene for 240 bit 275 milione iirnge en gemiinsoome forfider häin. Dåt wus önjtwider jü oort Gerobatrachus hottini, unti en äänlik oort, jü foon dåt taxon Temnospondyli oufståmt. Da blinwjarpele ståme foon dåt taxon Lepospondyli ouf. Hiilj klåår as dåt gånse åltens nuch ai, ouers wårschiinjlik heet jü kanadisch uniwersiteet rucht. Hü näi da Temnospondyli än da Lepospondyli frün san, wiitj huum nuch ai nau, ouers wat huum wiitj, as, dåt åle amfiibie foon da knookefasche oufståme. Sam waasenschapmoons liiwe, dåt knookefasch-orden Coelacanthimorpha, jü bloot tou retsänte ordene heet, di forfider foon åle amfiibie as.

Süstematik

Stjarttrüse

Orden Stjarttrüse (Caudata unti Urodela), (süwat 560 oorte = 9 % foon da amfiibioorte)

- - - Famiili (Cryptobranchidae)
    - Famiili jarntäistrüse (Hynobiidae)
  - Uurfamiili Ärmtrüse (Sirenoidea)
    - Famiili Ärmtrüse (Sirenidae)
  - Uurfamiili Salamandroidea
    - Famiili Ambystomatidae
    - Famiili Amphiumidae
    - Famiili Dicamptodontidae
    - Famiili Plethodontidae
    - Famiili Proteidae
    - Famiili Rhyacotritonidae
    - Famiili Salamandridae

Fooschordie

Orden Fooschordie (Anura unti Salientia), t. B. (süwat 5500 oorte = 88 %)

Uk en biispel for da fooschordie: En Aga-trüs *(Bufo marinus)* önj Costa Rica (Dåt jeeft uk Aga-trüse önj Ååst-Australien, ouers deer san dåt Neozoa)

- Unerorden Archaeobatrachia
  - - Famiili Stjartfoosche (Ascaphidae)
    - Famiili naiseelönjsche uurfoosche (Leiopelmatidae)
  - Uurfamiili Discoglossoidea
    - Famiili unken än barbourfoosche (Bombinatoridae)
    - Famiili (Discoglossidae)
- Unerorden Mesobatrachia
  - Uurfamiili trüsefoosche (Pelobatoidea)
    - Famiili asiatische trüsefoosche (Megophryidae)
    - Famiili muderdükere (Pelodytidae)
    - Famiili europäische schoulfötjtrüse (Pelobatidae)
    - Famiili ameerikaanische schoulfötjtrüse (Scaphiopodidae)
  - Uurfamiili Pipoidea
    - Famiili Pipidae
  - Uurfamiili noostrüse Rhinophrynoidea
    - Famiili noostrüse (Rhinophrynidae)
- Unerorden Neobatrachia
  - Uurfamiili Hyloidea
    - Famiili Allophrynidae
    - Famiili såltrüse (Brachycephalidae)
    - Famiili fooschordie trüse (Bufonidae)
    - Famiili gleesfoosche (Centrolenidae)
    - Famiili spökfoosche (Heleophrynidae)
    - Famiili grisfoosche (Hemisotidae)
    - Famiili luuffoosche (Hylidae)
    - Famiili söödfoosche (Leptodactylidae)
    - Famiili australische moorfoosche (Limnodynastidae)
    - Famiili australische söödfoosche (Myobatrachidae)
    - Famiili måågebrädjerfoosche (Rheobatrachidae)
    - Famiili noosefoosche (Rhinodermatidae)
  - Uurfamiili normååle foosche (Ranoidea)
    - Famiili nåårsnütefoosche (Microhylidae)
    - Famiili lungfängerfoosche (Arthroleptidae)'
    - Famiili häärfoosche (Astylosternidae)
    - Famiili Dendrobatidae
    - Famiili räidfoosche (Hyperoliidae)
    - Famiili Madagaskarfoosche (Mantellidae)
    - Famiili Nasikabatrachidae
    - Famiili Petropedetidae
    - Famiili ächte foosche (Ranidae)
    - Famiili röörfoosche (Rhacophoridae)
    - Famiili Seychellenfoosche (Sooglossidae)

Blinjwarpele

Orden Blinwjarpele (Gymnophiona unti Apoda) (sowät 170 Oarde = 3 %).

- - - Famiili noosewjarpele (Rhinatrematidae)
    - Famiili faschwjarpele (Ichthyophiidae)
    - Famiili Uraeotyphlidae
    - Famiili greeftwjarpele (Scolecomorphidae)
    - Famiili jardwjarpele (Caeciliidae)