Code faan sidj Iartapel uunluke

{{sölring}}
{{Taxobox sölring
| Taxon_Name    = ''Iartapel<br><small>(Muasem: Jiartapel), uk Öörtaapel</small>''
| Taxon_WissName  = Solanum tuberosum
| Taxon_Rang    = Aart
| Taxon_Autor   = [[Carl von Linné|L.]]
| Taxon2_Name   = Ön't Junk wuksend
| Taxon2_WissName = Solanum
| Taxon2_Rang   = Gattung
| Taxon3_Name   = Plaanten, diar ön't Junk wuksi
| Taxon3_WissName = Solanaceae
| Taxon3_Rang   = Familii
| Taxon4_Name   = Aarten, diar ön't Junk wuksi
| Taxon4_WissName = Solanales
| Taxon4_Rang   = Ordnung
| Taxon5_Name   = Euasteriiden I
| Taxon5_Rang   = ohne
| Taxon6_Name   = Asteriiden
| Taxon6_Rang   = ohne
| Bild       = Potato flowers.jpg
| Bildbeschreibung = Blostern fan Iartapeln (''Solanum tuberosum'')
}}
[[Datei:Van-willem-vincent-gogh-die-kartoffelesser-03850.jpg|thumb|300px|Vincent van Gogh: ''Di Iartapeliiters'', 1885]]
Di '''Iartapel''' (irpel{{öö.}}, eerdaapel{{fe.}}, ''Solanum tuberosum''), es ön Diili fan [[Dütsklön]], [[Ååstenrik|Öösterrik]] en di [[Swaits]] uk üs Erdapfel (''Herdöpfel'') of ''Grundbirne'' (''Grumbeer'') bikeent. Üp [[Söl']] jeft et Liren, diar ''Iirtaapler'' sii, ''Jiartapeln (Ütspraak üs "Jechtabeln")'' oof ''Öört-Aabelern''<ref>Sa sair Lütji Thaysen fan Ārichsem.</ref>, en jit muar. Em ken al sii, dat des en lewendigi Uurt fan di Söl'ring Spraak es.


Meent es da aliweegen di Nüti-Plaant, diar tö di bioloogiski [[Familii (Biologii)|Familii]] fan di [[Plaanten, diar ön't Junk wuksi]] (Solanaceae) jert. Tö des Ker fan Plaanten hiir uk di [[Tomāti]] (''Solanum lycopersicum''), [[Paprika]] (''Capsicum'') en [[Tabak (Aart)|Tabak]] (''Nicotiana'').<br>
Brükt uur di Iartapel üs en ''öneriarsk Knolenplaant''. Aur di Knolen ken fan di Plaant nii Plaanten wuksi. Di Siid wukset fan Baien ön di green Diil fan di Plaant. Des sen giftig fuar Mensken, diar skel em ek olter fuul fan iit.

2003 wiar di Iartapel dit ''Greentjüch fan't Jaar'' ön Dütsklön.

==Iartaapelern üp Söl'==
[[Datei:Hofstair_Hoffmann_Muasem_2013_0104.JPG|thumb|300px|Di Hofstair ön Muasem, hur jit Iartapeln plaantet en forkoopet uur.<br>Fuarn üp Skelt di Feni fuar di Hingster en förter ön di Achtergrün dit Stre fuar jam.]]
Hat jeft üp Söl' jit trii Buern, diar Iartapeln plaanti en forkoopi. Jen diarfan sit twesken [[Kairem]] en [[Munkmēsk| Munkmērsk]], jen ön [[Kaamp]] en jen ön [[Muasem]]. 

Di Buer fan Muasem<ref>{{Cite web öömrang |title=En PDF aur di Muasemer Iartapeln fan en Söl'ring Aast-Bleer, man gur skrewen. |url=http://www.sylter-spiegel.de/fileadmin/daten/dokumente/pdf/MadeAufSylt/Kartoffeln-Hoffmann.pdf |accessdate=2013-04-01 |archivedate=2014-07-18 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20140718193141/http://www.sylter-spiegel.de/fileadmin/daten/dokumente/pdf/MadeAufSylt/Kartoffeln-Hoffmann.pdf }}</ref> maaket man dit Miist diarfan, di köört di uk üt. Ön Muasem jeft et sagaar en priwāti Iartapel-Auto, diar fuar forskeligi Famiilien-Meföligster iinkoopet en ütköört. Bi di Buererii sen uk jit Hingstern diarbi.

Ön Kaamp jest et uk Eier en Galloway-Nuaten üp di Hofstair.

==Iartapel-Aarten en en Instituut==

Ön di hiili Wārel uur muar üs 5000 [[Liste von Kartoffelsorten|Iartapelaarten]] plaantet. Di Forskel kumt diarfan, dat di Plaanten forskelig brükt uur sa üs uk diarfan, dat ja dit dit Kliima ek aural lik es. Hat jeft Liren, diar jam aliweegen nii Aarten ütteenk. Ön't [[Centro Internacional de la Papa|internationāli Iartapeln-Instituut]] ön [[Lima]], [[Peru]] es di gurtest Saamling<ref>100 willdi Aarten en jit 3.800 Aarten fan di Buern ön di [[Anden]]</ref> fan Aarten āpskrewen, en diar stuunt uk, hur'ling di Geeni ütse.
<gallery>
Datei:Kartoffel Atlanta.JPG|Iartapeln ön Atlanta (U.S.A.)
Datei:Various types of potatoes for sale.jpg|Forskeligi Iartapel-Aarten üp Marker.
</gallery>

Bi di Aarten es forskelig, hur lung dit waaret, bit dat ja bāricht uur ken en uk, wat em diarme fuar heer.

==Jaar fan di Iartapel 2008==
En internatsjonāli Jaar fan di Iartapel waar 2005 bi di Foriinigt Natsjoonen (UN) üs en Deklaratsjoon<ref>[http://www.potato2008.org/en/aboutiyp/background.html United Nations Declaration] Kontroliaret di 31.03.2013</ref> fuarslain. Ön di 18. Oktoober 2007 waar ön New York bislööten, dat 2008 des Jaar wiis skul.

Di Taacht om en Jaar fan di Iartapel es, dat di Mensken diarön tö teenk kum, dat em me Iartapeln masi Gurs töögen Hungersnuar dö ken. Des Weeten skul fuaral uk diar hen dönen uur, hur Help brükt uur.<br>
Em wel me dit Jaar senerk fuul diarön aarberi, jit muar aur di Iartapel üt tö fing en diarfuar, dat Saaken üs Logistig en Produktsjoon fan gurter Masen forbeetert en iinfacher maaket uur ken. Diarfan skel et möögelk uur, dat di Lönen, diar knap me Iit sen, jamsalev beeter help ken.

Tö dit nii Milenium her di UN jam fuarnomen, muar töögen di Hunger üp Wārel tö dö, en diartö skul dit diar Iartapeljaar help<ref>[http://www.potato2008.org/en/aboutiyp/concept.html IYP concept] Kontroliaret di 31.03.2013</ref><ref>[http://oops.uni-oldenburg.de/581/ En Biskriiwing fan di "Iartapel-Chance" üs PDF (dütsk)]Kontroliaret di 31.03.2013</ref>.
 

Di Post ön di Swaits diar en senerk Friimark (85 Rappen) tö dit Jaar fan di Iartapel üt.

==Hurfan dit Dütsk Uurt kumt==
Dit dütsk Uurt "Kartoffel" kumt fan dit italieensk Uurt ''{{lang|it|tartufolo}}'', wat diar fuar di ''Trüfel'' brükt uur. Des Uurt kumt da fan latiinsk: Diar jit et ''terrae tuber''.

==Luki uk jir==
{{Commonscat sölring|Solanum tuberosum|Iartapel}}
{{Wikispecies sölring|Solanum tuberosum|Iartapel}}

* [https://web.archive.org/web/20110516230410/http://www.bundessortenamt.de/internet30/fileadmin/Files/PDF/bsl_kartoffeln_2007.pdf Aartenlisti fan't dütsk Bundes-Aartenamt (2007)] (PDF-Datei; 303 kB)
* [http://www.cipotato.org/ International Potato Center/Centro Internacional de la Papa] Internatsjonālet Instituut fuar Iartapeln (Engelsk, spansk)
* [http://www.eol.org/taxa/16835889 Encyclopedia of Life: Aur di Maaten fuul aur di Plaant] (engelsk)
* [http://www.potato2008.org United Nations International Year of the Potato 2008] (engelsk)


* [https://web.archive.org/web/20130224100526/http://www.sylt-bauernhof.de/ Di Hofstair ön Muasem ön't Nat.]

==Futnooten==
<references/>

{{Gud artiikel|04.11.2013}}

[[Kategorie:Buererii]]
[[Kategorie:Solanaceae]]