Code faan sidj Oomram uunluke

__NOTOC__
{{Navigationsleiste
|TITEL="{{PAGENAME}}" uun ööder spriakwiisen
|INHALT=
[[Aamrem|Sölring]]&nbsp;
[[Oomram|Öömrang]]&nbsp;
[[???|Fering]]&nbsp;
[[???|Halunder]]&nbsp;
[[???|Halifreesk]]&nbsp;
[[???|Mooring]]&nbsp;
[[???|Wiringhiirder]]&nbsp;
[[???|Karhiirder]]&nbsp;
[[???|Gooshiirder]]
}}
{{Öömrang}}
{{Infobox Insel öömrang
|NAME=Oomram
|BILD1=Amrum-Jungnamensand-8.30322E_54.66327N.png
|BILD1-TEXT=Satelitenbil faan Oomram mä a [[Kniip]] uun't waasten, an waastermuar [[Jongnaamen]]
|BILD2=
|BILD2-TEXT=
|GEWAESSER=Nuurdsia
|GRUPPE=[[Nuurdfresk eilunen]]
|BREITENGRAD=54/39/6/N
|LAENGENGRAD=8/20/11/E
|REGION-ISO=DE-SH
|KARTE=Nordfriesisches Wattenmeer fratsch.png
|POSKARTE=
|LAENGE=10
|BREITE=2.5
|FLAECHE=20.46
|ERHEBUNG=A Siatler
|HOEHE=32
|HOEHE-BEZUG=
|HAUPTORT=[[Neebel]]
|EINWOHNER=2281
|ZENSUS=12.2008
}}

'''Oomram''' as en [[nuurdfresk eilun]]. Hat leit uun't süüden faan [[Sal]] an uun't waasten faan [[Fer]] an hiart tu't [[Amt Feer-Oomram]] uun a [[kreis Nuurdfresklun]] uun [[Schleswig-Holstian]].

== Geografii an ferwaltang ==
Oomram as 20,46&nbsp;km² grat an sodenang at tjiinst gratst eilun uun [[Sjiisklun]]. Mä Fer an Sal hiart Oomram tu jo trii nuurdfresk [[geest]]-eilunen. Uun't uasten faan Oomram leit a [[waas]]. Jo fiiw saarpen lei tu'n gratsten dial uun't uasten faan't eilun – faan nuurd tu süüd san det [[Noorsaarep]], [[Neebel]], [[Sössaarep]], [[Stianood]] an [[Witjdün]]. Üüb a [[geest]] fanjst dü a [[tanen]] an a [[hias]], jo lei üs en strimel faan nuurd tu süüd. 

[[Datei:Amrum_Kniepsand.jpg|thumb|left|Düner, rochts [[a Kniip]]]] 

Uun't waasten faan di strimel lei loongs at hialer eilun a [[düner]]. Steedenwis san jo ään kilometer briad an sowat 12 kilometer lung. Det maaget en stak faan 700 hektar. Faan waast tu uast fanjst dü primärdüner, witjdüner an grädüner. Bluas waanerdüner jaft det ei muar. A öömrang düner stun daalang oner natüürskül, bluas heer bräät noch kuben an anen. Huarööders san a fögler miast faan a baadelidj ferjaaget wurden.<ref name="Neuhaus">Neuhaus/Beinker/Bründel/Lange: ''Dünen an der Schleswig-Holsteinischen Westküste''. Uun: Umweltbundesamt und Nationalparkverwaltungen Niedersächsisches Wattenmeer/Schleswig-Holsteinisches Wattenmeer
 (Hrsg.): ''Umweltatlas Wattenmeer''. Bd.1: ''Nordfriesisches und Dithmarscher Wattenmeer''. Eugen Ulmer, Stuttgart 1998/1999, {{ISBN|3-8001-3491-8}}, S. 92–93.</ref> At huuchst dün üüb Oomram as mä 32 metern ''A Siatler'' bi Noorsaarep. Efter nuurden tu luup a düner ütj tu [[Ood]]. 

Üüb a söder ääg leit [[Witjdün]], det as at jongst saarep üüb Oomram. Uun't waasten faan a düner leit a [[A Kniip|Kniip]]. Hi as wel ään faan a briadst struner uun Nuurdeuropa. Hi hiart eegentelk goorei rocht tu't eilun auer a Kniip nian gemeenlun as. Noch bit uun a söstager juaren lai en priil tesken a Kniip an at eilun, an nü waanert hi suutjis am a nuurd.

Uun't nuurden faan [[Noorsaarep]] leit a [[maask]]. Uk tesken [[Stianood]] an Witjdün leit en letj stak maasklun. Bias staken san iindiket. Bei liachweeder könst Dü auer'n [[waas]] auer tu [[Feer|Fer]] luup. 

Üüb Oomram wene 2.300 minsken uun trii gemeenen: [[Noorsaarep]], [[Neebel]] an [[Witjdün]]. [[Sössaarep]] an [[Stianood]] hiar tu Neebel. At amt 'Fer-Oomram' sat uun [[A Wik]] üüb Fer.

== Saarpen ==
Uun't nuurden leit at bat [[Noorsaarep]] mä a fögelkui an di letj ialtürn. [[Neebel]] leit bi a waas, an as daalang mä [[Sössaarep]] an [[Stianood]] at gratst gemeen. At belukin wäärs san diar a [[St. Clemens sark]], at ual ''Öömrang Hüs'', a maln an a sarkhoof mä jo ual likstian. Sössaarep as at äälst saarep üüb Oomram. Heer stäänt di grat ialtürn. Stianood lait bi a waas an hed iarjuaren di iansagst huuwen üüb't eilun, bit uun 1890 [[Witjdün]] en bat wurd, huar do a dampern uun ääg kaam. Witjdün leit uun't süüden an as mä a baadelidj grat wurden.

== Histoore ==
[[Datei:Amrum_Eisenzeit.JPG|thumb|Efterbau faan en iisentidjelk hüs naibi't [[Aamremer Fügelkui|fögelkui]]]]
[[Datei:Grabstein-IMG 0534.JPG|thumb|left|200px|Likstian för en siamaan üüb sarkhoof uun [[Neebel]]]]
[[Datei:Norddorf_Borag.JPG|thumb|''Borag'' üüb en huug ütj a wikingertidj bi [[Noorsaarep]]]]
[[Datei:Johansen Amrum Karte.jpg|thumb|left|200px|Uun't 19. juarhunert hed Oomram noch en ''Kniiphuuwen'']]
[[Datei:Amrum-Nebel-Oeoemranghues-IMG 0595.jpg|thumb|''Öömrang Hüs'', daalang en museumshüs uun [[Neebel]]]]


A iarst Öömrangen lewet uun a jonger [[stiantidj]]; faan jo hää Oomram a gratstiangreew areft. Ütj a [[bronsetidj]] an a [[iisentidj]] jaft at noch en hialer rä [[grääfhuug]]er. Uun dünem uun't waasten faan a fögelkui san noch auerresten faan en saarep ütj a iisentidj. Man of det würelk jo ''Ambroonen'' wiar, diar am't juar 100 föör a krastelk tidjreegnang (100 f.K.) tuup mä Kimbern an Teutonen jin Rom streden haa, wat ütj diheer huk kaam, di doomols noch mä a fäästääg ferbünjen wiar, diar san a geliarten ei ians auer.

Auerresten ütj a [[wikingertidj]], soken üs wen- an ialsteeden san muarsis üüb Oomram fünjen wurden. En türnborag ütj di tidj woort uun't uasten faan Noorsaarep üüb en letjen huug fermuuden, huar daalang at wiartskaft ''Borag'' stäänt. A [[Krümwaal]] as en ööderhualew kilometer lungen waal tesken Sössaarep an Stianood, an hi as wel uk ütj di tidj.<ref>Georg Quedens: ''Amrum''. Christian Jensen Verlag Breklum, Breklum 1971</ref> 

Uun't ääder [[madelääler]] kaam do a Fresken üüb't eilun. Jo lewet faan't saaltköögin, a büürerei an faskerei, an leeder uk faan a waalfang an a hanelssiafaart. Di öömrang siamaan [[Hark Olufs]], di 1724 uun Algerien uun [[slaawerei]] kaam, wurd diar generool, iar hi 1736 turag tu Oomram kaam. Am 1890 begand det büürin mä a fräämen, wat det eilun auer a miaten feranert hää.

Uun't [[madelääler]] hiard Oomram tu a [[bütjenlunen]] (''Uthlande''), an sted oner a däänsk könang of a [[hertooch]] faan [[Schleswig]]. Efter di stridj tesken a däänsk könang an a Schauenburger groofen uun Holstian wiar Oomram tuup mä [[Waasterlun-Fer]] en däänsk [[könangriksenklave]] an hiard ei tu't [[Hertoochdoom Schleswig]]. So ging det bit 1864.

Efter a sjiisk-däänsk krich faaan 1864 wurd Oomram, so üs det hialer lun Schleswig, tuup faan [[Uastenrik]] an [[Preußen]] regiaret. Efter a ''[[Sjiisk Kriich]]'' wurd Oomram Preußen tuskrewen an faan 1867 wiar't do en dial faan det [[Prowins Schleswig-Holstian]]. Tu di tidj wiar Oomram en gemeen uun a [[Kreis Tondern]]. Efter't [[ufstemang faan 1920]] wul a muarhaid bi Sjiisklun bliiw, man [[Tondern]] kaam tu [[Denemark]].

Bit 1972 hiard Oomram tu a [[Kreis Südtondern]]. Hi as do mä a kreis Hüsem an a kreis Eidersteed tu di nei [[Kreis Nuurdfresklun]] tuupslööden wurden.

Uun't 19. juarhunert waanert muar üs en sjuarden faan a Öömrangen ütj, a miasten tu Ameerikoo. Daalang lewe muar efterkemen faan Öömrangen uun Ameerikoo üs üüb Oomram. An uk daalang noch jaft at föl frinjskaften tesken Oomram an Ameerikoo (mend as a [[USA]]).

1998 as föl auer Oomram beracht wurden, üs det frachtskap 'Pallas' mä en lääs fol holt föör Oomram strunagd, an a waas mä maskiinenööle folnjokset.

{{ufsaat}}

== Spriak an kultuur ==
[[Datei:Friesentracht.JPG|thumb|180px|left|''At öömrang''. Heer en bil faan [[Feer|Fer]] mä 10 knooper oner a panserkeed uunsteed faan 8 üüb Oomram]]
Üüb Oomram snaake a miasten daalang huuchsjiisk. [[Öömrang spriak|Öömrang]] (at öömrang spriak) snaaket wel noch so'n sjuarden üüb't lun. Jodiar Öömrangen snaake oober uk aaltumaal huuchsjiisk. A [[Friiske spräke|nuurdfresk spriakwiisen]] haa grat ferskeeler. Öömrang liket at [[Fering]] auer a miaten, man at [[Sölring|Salrang]], wat uk tu't eilunsfresk hiart, as för fölen al swaar tu ferstunen. Wat naier as det [[Halunder]] üüb [[Halaglun]]. Föl Öömrangen snaake uk plaatsjiisk, auer det at spriak faan a sialidj wiar an as. Däänsk snaake man en hunfol lidj, likes dat Denemark so nai bi as. 

At öömrang (at [[öömrang dracht]]) as suart an witj mä föl salwer. A öömrang jong foomnen an wüfen dreeg det tu huuchhaiden, so üs freimaagin of tu bradlep. An at daansskööl drait at öömrang hal för a baadelidj.

Üüb Oomram jaft at aparte weden. Tu [[Wikipedia:Kalender|Piadersinj]] (21. Febrewoore) woort biaket. At biak as en grat ial, wat a wonter ferjaage skal. A lidj maage enööder jinsidjag suart mä [[sut]]. ''[[Biakin]]'' komt faan di [[katuulsk]] [[Wikipedia:Kalender|Piadersdai]] (Petri Stuhlfeier, 22. Febrewoore) an woort uk uun ööder saarpen uun [[Nuurdfresklun]] feiert. 

Ualjuarsinj (31. Detsember) woort hulket. Bi't ''[[Hulkin]]'' luup sköölen faan ferklääst jong lidj faan hüs tu hüs an'am skal räät, hoker wel bääft det ferkleedang steget. A jongen fu do wat sweten an a ääleren en puns.

At ''[[Hualewjonken]]'' as en draapen faan ääler maaner, miast sialidj so am a naachtertstidj. Uun a wontertidj kaam iar fööraal a jong gaster, wat noch ei befreid wiar tuup, am mäenööder a nawigatsion tu studiarin.
{{ufsaat}}

== Ökonomii ==
A miasten lewe faan a baadelidj. Oomram hää sowat 12.000 baaden för fräämen. 2005 kaam sowat 120.000 baadelidj tu Oomram an suragd för 1,1 miljuun auernaachtangen. Diartu kaam noch 80.000 besjüker för en dai. At jaft uk noch en betj büürerei, an ään fasker lewet noch üüb Oomram faan a faskerei. Föl fäänen stun fol mä hingster, det as oober för priwoot.

== Ferkiar ==
[[Datei:Uthlande.JPG|thumb|Di nei W.D.R. damper "Uthlande V" (2010)]] 
Mä't auto könst dü mä a [[damper]]n faan a [[W.D.R.]] tu Oomram kem faan [[Doogebal]] auer [[A Wik]] üüb [[Fer]] of uk faan Schlüttsiel auer [[A Halgen]], det san [[A Huug]] an [[A Nääs]]. Uun a somer keert uk noch a '[[Adler Express]]' faan Nuurdstrun auer A Huug tu Oomram an widjer tu [[Sal]], man hi koon nian autos mänem. Aler dampern lei uun Witjdün uun. Faan [[Doogebal]] düüret det tuur sowat tau stünj, dan an wan keer a dampern uk ans direkt an lei ei üüb Fer uun, do düüret det sowat ööderhualew stünj.

Üüb Oomram uunkimen könst dü at auto brük, man fölen san mä't wel onerwais. Diar san föl welwaier. Uun arke saarep jaft at welferhüürern för aal jo baadelidj, wat hör aanj wel ei mä haa. En bus keert arke hualew stünj faan Witjdün auer Sössaarep an Neebel tu Noorsaarep an turag. Bluas tu Stianood keert nään bus. En hunfol taksis san diar uk noch onerwais. Faan 1893 bit 1939 jääw't sogoor en [[Öömrang Iisenboon|iisenboon]] üüb Oomram.

<div style="clear:left;" /div>

== Natuur ==
A natuur üüb Oomram woort bestemet faan det laag tesken a [[Nuurdsia]] uun't waasten an a waas uun't uasten. Grat dialen faan't lun stun oner natüürskül: A [[Ood]] an a [[Öömrang Düner|düner]]. An trinj am Oomram as a [[Natjunaalpark Waas]].
{{Panoramabil|Dunes of Amrum.jpg|2400|Nuurdsiaeilun Oomram}}

=== Plaanten ===
At plaantenwelt woort bestemet faan det laag bi't weeder an det skraal lun. Üüb a Kniip an uun dünem waaks [[halem]] an [[röökelbosk]] an en hialer rä ööder plaanten, diar't uun a sun ütjhual, soken üs [[dünemeert]]en. Uk enkelt faan a winj gans krüm woksen [[sjüüren]] of [[pualemrut]]er fanjst dü diar. Bit uun a sööwentager juaren jääw't diar uk noch at [[dünemfisel]]. 

Uun't uasten faan a düner lei a [[hias]] an a [[tanen]]. At [[hiaskrüüs]] bleut uun August. Heer an uun hög dünemdäälen fanjst dü letj muuren mä [[fleegenfanger]]n. [[Ensian]] jaft det diar ei muar.

A öömrang tanen san faan 1948 uf uun üüb a hias plaantet wurden. Diarföör jääw't man letj holtangen trinj am a kuien. Daalang stun 180 hektar [[tanen]] an diarmä hää Oomram a gratst uundial faan aler Nuurdsiaeilunen. Dü fanjst heer fööraal [[sjüüren]], tanen an [[birkebuumer]]. Uuntesken waaks uun a [[tanen]] föl plaanten, uk [[hünjmotsen]]. Üüb a [[geest]] woort noch büüret, an üüb det skraal lun waaks [[blä huder]], [[hongerkral]]en an [[noopruusen]].

Uun a [[maask]] waaks muar slacher sürgäärs an uk [[Prääster (bluum)|präästern]]. Det as heer a best ääkergrünj. Uun a letj guarder üüb Oomram wääkst ei föl saner [[ged]]. A [[stookruus]]en, wat dü diar sä könst, brük oober ei föl.

Üüb't [[oon]] wääkst uk weder bluas det, wat saaltweeder ufkoon: [[halagruus]], [[südjen]], [[rölken]] an [[oongäärs]].

=== Diarten ===
[[Datei:Halichoerus grypus.jpg|thumb|[[Grä selag|Grä selger]] üüb [[Jongnaamen]] bi Oomram]]
Uk a öömrang tiirwelt woort faan det laag uun a [[Weestsiie|Nuurdsia]] bestemet. Sodenang lewe heer miast letjer diarten, soken üs [[haasen]], [[müsen]], [[iigler]] an [[fladermüsen]]. Uun't 12. juarhunert san a [[kanin]]en üüb Oomram ütjsaat wurden, am's tu jaagin. Uk en [[Foosen|foos]] as ans ütjsaat wurden, wat föl [[fögler]] freeden hää. Man jo efterkemen san aaltumaal jaaget wurden. Trinj am Oomram an üüb a suner lewe tau slacher [[Selag|selger]] an [[maarswin]]. Uun a wonter komt det ans föör, dat en jongen [[selag]] faan [[Jongnaamen]] üüb a [[A Kniip|Kniip]] speeld woort an diar tetjet woort.

A gratst rikdom fanjst dü uun a [[Fögler|fögelwelt]]. Oomram hiart tu a wichtagst bräätplaatsen för siafögler. Heer bräät [[Eidergus|eiderges]], [[Liiw|liiwen]], [[Baragan|baraganen]], [[bakern]], muar slacher faan [[kuben]], [[meew]]en an [[hiarangskub]]en, an noch föl muar slacher bräät bi [[A Kniip|strun]], uun [[Düner|dünem]] an bi a [[waas]]. Wan a fögler waanre, kem's tu Oomram tu freeden, an do jaft at diar [[stönerk]]en, [[Groltergus|grolterges]] an [[groonk]]en. Uun a saarpen jaft det uk en hialer rä [[Fögler|sjongfögler]]. Diartu kem [[fasaan]]en, wat uk tu jaagin tu Oomram broocht wurden san.

Uk [[Amfiibien|eerdglüpern an hobelfasker]] könst dü üüb Oomram finj. Do jaft at föl slacher [[insekten]], [[koonkern]] an [[flenerken]]. 

Uun a waas trinj am Oomram jaft at föl slacher [[Fasker|fask]], soken üs at [[skol]], a [[hiarang]] of at [[makreel]]. Aal jo diarten uun a waas koon am goorei aptääl - am man enkelten tu näämen: a [[kraaben]], a [[sneken]] an a [[soongreewlang]]. Fasket wurd jo fööraal a [[por]]en, wat do üs '[[kraaben]]' ferkääft wurd an a [[heesen]], diar üüb heesrager waaks. A leetst juaren haa a [[uastrang]]en auerhun nimen.

== Persöönelkhaiden ==
* [[Thea Andresen]]
* [[Hark Bohm]] (* 1939)
* [[Böle Bonken]] (1839–1926)
* [[Knut Jungbohn Clement]] (1803–1873)
* [[Martin Flor]] (1597–1686)
* [[Lutz Görgens]] (* 1951)
* [[Hans Jaenisch]] (1907–1989)
* [[Christian Johansen]] (1820–1871)
* [[Arthur Kruse]] (1893–1968)
* [[Hark Martinen]] (1934–2016)
* [[Lorenz Friedrich Mechlenburg]] (1799–1875)
* [[Hark Olufs]] (1708–1754)
* [[Carsten Pörksen]] (* 1944)
* [[Georg Quedens]] (* 1934)
* [[Jens Quedens]]
* [[Otfried Schwarz]] (* 1942)

== Literatüür ==
* Georg Quedens, Hans Hingst, Gerhard Stück, Ommo Wilts: ''Amrum. Landschaft, Geschichte, Natur''. Verlag Jens Quedens, Amrum 1991, {{ISBN|3-924422-24-9}}.
* Georg Quedens: ''Amrum''. Breklumer Verlag, Breklum 2004, {{ISBN|978-3-7793-1110-2}}.
* Georg Quedens: ''Insel unter weitem Himmel''. 3. Auflage, Breklumer Verlag, Breklum 2004, {{ISBN|978-3-7793-1120-1}}.
* Georg Quedens: ''Das Seebad Amrum. „... und befürchten den Verderb der guten hiesigen Sitten ...“''. Veränderte Neuauflage. Verlag Jens Quedens, Amrum 2006, {{ISBN|978-3-924422-79-0}}.

== Luke uk diar ==
{{Commonscat öömrang|Amrum|Oomram}}
{{Wikivoyage öömrang|Amrum|Oomram}}
* [[Oomram (Gemeen)]]

== Ferwisang efter bütjen ==
{{dmoz|World/Deutsch/Regional/Europa/Deutschland/Schleswig-Holstein/Regionen/Nordfriesische_Inseln_und_Halligen/Amrum/}}
* [http://www.standortanalyse.biz/files/die-entstehungsgeschichte-der-insel-amrum.pdf Entstehungsgeschichte der Insel Amrum] (huuchsjiisk)
* [https://web.archive.org/web/20111111080406/http://jessen.bplaced.net/archiif/kurs/homepage.htm „Gud dai“ – Öömrang-Friesisch-Kurs für Anfänger]
* [https://onlinestreet.de/strassen/in-25946.html Struatennöömer] üüb onlinestreet.de

== Kwelen ==
<references/>

{{Nuurdfresk eilunen}}

{{Import|07.11.2006|de:Amrum}}
{{Auer a miaten|20. Nofember 2010}}

[[Kategorie:Oomram| ]]