Åål

Täkst aw mooringer frasch

En bil foon dåt åål, mååged ma di Hubble teeleskoop

Jü önjtwikling foon dåt åål eefter di üürknal.

Dåt åål unti universoom as åles dåt bestoont, dåt rüm ma åles wat deer önj tu finen as. Da stääre, äiwen as jü san, da planeete, äiwen as jü jard, di kompläte moolkestich, åle oudere sansüsteeme, unti dåt hiil rüm.

Tuhuupestaling

Eefter jü teorii foon di üürknal schal dåt åål amenbai 13,7 miljarde iirnge üülj san. Jü tachthäid is meeten döör di WMAP in 2003. 74 % foon dåt åål bestoont üt junke energii, 22 % üt junke mateeri, 3,6 % üt intergalaktisch gas, unti 0,4 % üt stääre ä.s.w.

Önjt åål jeeft et superfloosen än superhoolinge. Ån superfloose as en floose foon ünlike galaksen. Deernäist jeeft et gebiite önjt åål weer ninte as, dåt san da superhoolinge.

Stuudium

Dåt åål wårt bestudiirt döör di stäärekunde, ouers jü jard ai, dåt as et stuudiumobjekt foon jü jardwaasenschap. En diilj foon di stäärekunde, jü kosmologii, unerseecht hü dåt åål önjtstiinjen as. Et jeeft fuule liire deerouer, mååstens wårt jü liir foon di üürknal nåmd.

Tääle

Et jeeft maning tääle ouer mansche da jü jard ferlätje, tum biispel eefter di moune räise, san hiilj üülj. Bekånd is dåt tääl "Räis eefter die Moune" foon Jules Verne. Di ååst-frasche Minssen schraft in 1845 in dåt seelterfriiske tääl foon "Die Knächt die in de Moune weesen waas".

Sii uk

• Sansüsteem
• Wrålrüm-teleskoop Hubble

Literatuur

• Stephen Hawking: Hawkings Univers, ISBN 87-00-28866-7 aingelsch
• Bill Bryson: En Kort Historie om næsten alt, ISBN 87-02-05218-0 dånsch

Haanewise eefter büten

• Koorde foon dåt åål

Wiideo

• alpha-Centauri - Wie groß ist das Universum? tjüsch
• alpha-Centauri - Wird sich das Universum wieder zusammenziehen? tjüsch
• alpha-Centauri - Wie sieht die Zukunft des Universums aus? tjüsch