Code faan sidj Nordfrasch uunluke

{{Navigationsleiste
|TITEL=„{{PAGENAME}}“ önj da ainkelte spräkewise
|INHALT=
{{Inhalt Nordfriesisch}}
}}
{{Mooring}}
{{Infobox Sprache mooring
|Sprache=Nordfrasch<br><small>(Nordfriisk)</small>
|Länder={{FRR}}
|Sprecher=8.000 - 10.000
|Klassifikation=
* [[Indogermaans|Indogermåånsch]]
*: [[Germaans|Germåånsch]]
*:: [[Waastgermaans|Weestgermåånsch]]
*::: [[Nuurdsiagermaans|Nordsiiegermåånsch]]
*:::: [[Friiske spräke|Friisk]]
|KSprache=Nordfrasch
|Amtssprache={{Slaswik-HolstiinjMO}}<br>{{GERMO}}
|Minderheitensprache={{GERMO}}
|ISO1=-
|ISO3=frr
|ISO2=frr
}}
'''Nordfrasch''' („[[Nordfriisk]]“) as ån foon e tra frasche spräke. Snååked wårt Nordfrasch foon süwat 8.000 manschne önj e [[Kris Nordfraschlönj]] än maning manschne büten foon [[Nordfraschlönj]]. Önj e naie tid jäif dåt tiin dialäkte foont Nordfrasch. Sääker iinj deerfoon – dåt Söödergooshiirder – as ål düüdj blaawen. Dåt Nordfriisk as döör e ''[[Europäisch Charta for regionaal- unti manerhäidespräke]]'' as manerhaidespräke önj [[Tjüschlönj]] gödjkånd.

== Noome ==
Bai e noome koone jam siinj, dåt ark spräkewis har äin noome fort Friisk heet unti sügåår, as e ailönjspräkewise, har seelew goorai Friisk nååmt. Deeram wårt dåt kunstuurd ''Friisk'' for åle tuhuupe brükd. Diheere Noome wårt uk åltens bai ofisjäle noome, sååge unti önjgeläägenhäide brükd: ''[[Friisk Foriining]]'', ''[[Friisk Gesäts]]'' unti ''[[Nordfriisk Instituut]]''.

Önj e ünlike dialäkte jeeft et ünlike noome for di nordfrasche spräke. Da Hålifrasche seede "freesk", da Mooringer seede "frasch" än aw [[Fäär]] seede da manschne "fresk". Mååst brüke da manschne aw da ailönje sölring, fering, öömrang unti halunder, wan jare äine spräke miinjd as. 

== Klassifikasjoon ==
Üt dåt üüjlfrasche hääwe jam dåt [[saaterfrasch]]e, dåt [[weestfrasch]]e än dåt nordfrasche önjtwikled. Da bile tuhuupe di frasche spräkefloose. Di näiste frün tu da frasche spräke as di ainglische spräke. Di ainglische spräke än da frasche spräke hiire tu e ainglisch-frasch spräkefamiili, anglofrasch än jü nordsiiegermåånsch spräkefamiili. Dåt anglofrasche wårt uk wälj nordweestgermåånsch nåmd, än bilet en unerspräkefloose bane da germåånsche spräke. Wilems wårde uk plååttjüsch än naaserlönjsch tu jü nordsiiegermåånsch spräkefamiili räägent, ouers daheere spräke hääwe da nordsiiegermåånsche kåntiikne mååst slan unti hääwe daheere kåntiikne uler önjtwikled.
 
== Spräkewise ==
[[Datei:Nordfriisk Koord.png|thumb|Da Nordfriiske spräkewise]]
Et jeeft twäär grute spräkefloose önj e nordfrasche spräke. Dåt san ''Ailönjfrasch'' än ''Fååstewålfrasch''. Maenouder jeeft et tiin ünlike spräkewise. Da san:

* Ailönjfrasch
** [[Söl'ring|Sölring]]
** [[Fering spriik|Fering]] än [[Öömrang spriak|Öömrang]]
** [[Halunder]]
* Fååstewålfrasch
** [[Wiringhiirder]] Freesk
** [[Karhiirder]] Fräisch
** [[Bökinghiirder]]/Mooringer Frasch 
** Noorder[[gooshiirder]] Fräisch
** Middelgooshiirder Freesch
** Söödergooshiirder Freesch
** [[Hålifreesk]]

Daheere twäär floose koone jam ai rucht ferstönje. Grün deerfor as jü kolonisasjoon foon Nordfraschlönj. Da ailönje wjarn touhunert iir eeder besiidelt as di fååstewål. Ouers uk twasche da ünlike dialäkte jeeft et grut ferschääle, forålem bai da ailönjdialäkte.

Jü önjtwikling foont [[Sölring]] wus tu baispal rucht ouders än südänji diling ai sü gödj tu ferstönjen for da oudere fraschsnååkere foon e oudere ailönje. Da fraschsnååkere foon [[Fäär]] än [[Oomram]] häin wälj kontakt maenouder, ouerdåt da ailönje ai sü wid wach foon enouder lade än huum bai eebe eeftert ouder ailönj luupe koon. Südänji san daheere dialäkte ai sü apårti. Deeram wårt Fering-Öömrang mååst as ån dialäkt sänj. Di nordfrasche spräke foon [[Hålilönj]] heet mör gemiinsom ma Fering-Öömrang as ma Sölring.

Döör da unerschiise twasche da spräkewise brükden da Nordfrasche oofting plååttjüsch am maenouder tu snååken. Aw e fååstewål wjarn da unerschiise ai sü grut, ouers uk deer wus plååttjüsch di kommunikasjoonsspräke. Plååttjüsch wårt diling mååst foon da üülje manschne brükd, da junge manschne brüke mååst huuchtjüsch.

=== Ferglik foon e spräkewise bai hu uurde ===
[[Bild:Amrum-Nebel-Oeoemranghues-Memorial-stone-P5252498jm.jpg|thumb|right|Tånkstiinj önje frasche spräke foon [[Oomram]].]]
{| class="wikitable" cellspacing="0"
|- style="vertical-align:middle"
| style="text-align:left" | Söl'ring
| style="text-align:center" | Faaðer
| style="text-align:center" | Mooter
| style="text-align:center" | Sester
| style="text-align:center" | Bröðer
| style="text-align:center" | Nuurđfriisk
|- style="vertical-align:middle"
| style="text-align:left" | Fering
| rowspan="2" style="text-align:center" | aatj
| rowspan="2" style="text-align:center" | mam
| rowspan="2" style="text-align:center" | saster
| style="text-align:center" | bruler
| rowspan="2" style="text-align:center" | Nuurdfresk
|- style="vertical-align:middle"
| style="text-align:left" | Öömrang
| style="text-align:center" | bruder
|- style="vertical-align:middle"
| style="text-align:left" | Halunder
| style="text-align:center" | Foor
| style="text-align:center" | Mem
| style="text-align:center" | Söster
| style="text-align:center" | Bruur
| style="text-align:center" | Noorfriisk
|- style="vertical-align:middle"
| style="text-align:left" | Halagfresk
| style="text-align:center" | baabe
| style="text-align:center" | mäm
| style="text-align:center" | soster
| style="text-align:center" | bröör
| style="text-align:center" | Nordfreesk
|- style="vertical-align:middle"
| style="text-align:left" | Wiidinghiirder
| rowspan="2" style="text-align:center" | tääte
| style="text-align:center" | määm
! rowspan="3" style="text-align:center" | söster
| style="text-align:center" | broor
| style="text-align:center" | Nordfreesk
|- style="vertical-align:middle"
| style="text-align:left" | Karhiirder
| style="text-align:center" | mäm
| style="text-align:center" | brauder
| style="text-align:center" | Nordfräisch
|- style="vertical-align:middle"
! style="text-align:left" | Bökinghiirder
! style="text-align:center" | taatje
! style="text-align:center" | mam
! style="text-align:center" | brouder
! style="text-align:center" | Nordfrasch
|- style="vertical-align:middle"
| style="text-align:left" | Nuurdergooshiirder
| style="text-align:center" | fååje
| rowspan="3" style="text-align:center" | mäm
| style="text-align:center" | soster
| style="text-align:center" | brår
| style="text-align:center" | Nordfräisch
|- style="vertical-align:middle"
| style="text-align:left" | Madelgooshiirder
| style="text-align:center" | ate
| rowspan="2" style="text-align:center" | söster
| style="text-align:center" | broor
| rowspan="2" style="text-align:center" | Nordfreesch
|- style="vertical-align:middle"
| style="text-align:left" | Süüdergooshiirder
| style="text-align:center" | fåår, fååðer
| style="text-align:center" | brööðer
|- style="vertical-align:middle"
| style="text-align:left" | Tjüsch, Dütsk
| style="text-align:center" | ''Vater''
| style="text-align:center" | ''Mutter''
| style="text-align:center" | ''Schwester''
| style="text-align:center" | ''Bruder''
| style="text-align:center" | ''Nordfriesisch''
|}

=== Unerschiisinge ===
Hü hu foon da spräkewise ham ferhüülje, koon huum siinj önj e tabäle bai [[Friiske spräke]]. 
Heer jeeft et nuch hu apårtie unerschiisinge:

{| border="1" padding="2" cellpadding="4" cellspacing="0"  width="600" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaaaaa solid; border-collapse: collapse" 
|-
|'''Mooring''' || '''mäke''' ||'''trüs'''
|'''gååsme''' ||'''twört''' ||'''flååge''' 
|-
|Fering ||kleebe ||pod
|jaaspe, jibe ||kwärt ||böi 
|-
|Söl'ring ||taatji ||gre Por, Öörtpor
|gapi ||kwert ||büü 
|-
|Halunder ||paike ||¹
|djaape ||dech ||keäk 
|-
|Seeltersk ||oapje ||Pudde
|japje ||Däächte ||Böie 
|-
|Tjüsch, Dütsk ||''küssen'' ||''Kröte''
|''gähnen'' ||''Docht'' ||''Bö'' 
|}

¹ Trüse jeeft dåt wälj ai aw dåt fälse-ailönj

{| border="1" padding="2" cellpadding="4" cellspacing="0"  width="600" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaaaaa solid; border-collapse: collapse" 
|-
|'''Mooring''' ||'''låå''' ||'''mårling''' ||'''joose''' ||'''ai'''
|-
|Fering ||skine ||jimaaren ||fulre ||ei
|-
|Söl'ring ||skiin ||jümiaren ||rök ||ek
|-
|Halunder ||skin ||djimoorn ||futtere ||ni
|-
|Seeltersk ||Schäin ||määrlich ||fodderje ||nit
|-
|Tjüsch, Dütsk ||''Scheune'' ||''heute Morgen'' ||''füttern'' ||''nicht''
|}

== Histoori ==
Da nordfrasche Ailönje wörden amenbai dåt iir 800 foon Frasche besiidelt, da foon e suudelke Nordsiieküst kiimen san. Möölik boogeden da frasche önj jüheere tid (unti möölik deerfor ål) ål awt Hålilönj. Foon 689 bit tuu 785 wörden da frasche gebiite foon krastelke Franken innümen, än möölik san daheere Frasche deeram wachtäägen, ouerdåt ja jü krastelke religjoon ai önjnaame wäljt. Wat diling di fååstewål foon Nordfraschlönj as, wörd am dåt iir 1100 foon Frasche bebooged. Weer da Frasche foon e nordfrasche ailönje jurt san as for spräkewaasenschapsmååns ai klåår, ouerdåt jü frasche spräke önj jüheere tid noch niinj dütlike dialäktferschääle häi. Ouers huum gungt deerfoon ütj dåt da Frasche foon e fååstewål, ütj dåt Groningerlönj än Ååst-Fraschlönj önjkiimen san. 
{|style="float: right; margin: 10px; border: 1px #CCCCCC solid; background:#F9F9F9"
|-
| align="center" | [[Bild:Folkesprogene i Hertugdømmet Slesvig.png|300x220px|koord]]
| align="center" | [[Bild:SprachlicheVerhältnisseSchleswig.png|300x220px|koord]]
|-
| colspan="2" align="center" | <small>Üülj än modärn spräkekoord foon Slaswik amt iir 1840.</small>
|}
Önjt madelåler wörd Nordfraschlönj foon tratäin hiirde ferwåltet. Önj e hiirde köön da Frasche jamseelew ferwålte, än di dånsche influs önjt gebiit wus ai sü grut, weerdöör da Frasche teemlik äinstandi laweden. 1344 wunen da Dånschne jü Slåcht bai Langsundtoft iinj da Nordfrasche, än südänji slan da Frasche jare ai oufhängi posisjoon önj Nordfraschlönj.

Döör stormflödj önj e iirnge 1362 än 1634 köm en grut diilj foon Nordfraschlönj uner wååder. Bai e stormflödj foon 1362 ferswün jü grut huuwenstää Rungholt, tu jüdeer tid dåt waasenschalik än politiische säntrum foon Nordfraschlönj, uner da woogen foon e siie. Döör dåt huuch wååder önjt iir 1634 wörd Strönj, dåt grutste än rikste ailönj foon Nordfraschlönj, wachspald. Strönj wus uk en huuchbörj foon e nordfrasche spräke, än diheere oufslåch foon e spräke wus en grut ferlüst. Mååst triifiiring foont fölkj - amenbai seeksduusend manschne - köm bait huuch wååder amt laawen. Da manschne, huum jü huuch wååder foon Stround ouerlaawed häin, wäljt ai moor tubääg. Ouers da schöljt duch tubääg amt lönj intudiken. Sü önjtstiinjen da ailönje Pälweerm än Nordströnj, wat eentlik latj ouerblaawens san foon Üljströnj. Dåt önjtiinj foon manschne ütj da sööderlike Neederlönje häi uk en grut inflüs aw da ailönjspräken, dåt Nordfrasche ferswün deerdöör foon Pälweerm än Nordströnj.

Di åldst ouerlääwerde takste önj e nordfrasche spräke is jü ballade A bai a redder (deer doonse en rider), såcht ütj dåt 15. iirhunert, än weerfoon di schriwer ai bekånd as. Jü ballade heet maning argaiske ütdruke, än diling koon huum jü ülj ballade ai mör rucht ouerseete. Dåt liid as önj ünlike wariante ouerlääwerd än wörd jarst önjt 19. iirhunnert ütdänj. Apfålend bai da eedere takste as jü doominants foon takste foont ferlääsene ailönj Strönj. Ütj dåt 16. iirhunert is en spotliid, dåt nordströnjer liid foon [[Hans Tadesens Hammel]], än ütj e tid am 1600 as en strönjer kategismus ouerlääwerd, jü uk önj ååstfäärer spräke ouerseet wörden as. Da schriwere foon da biise takste san ai bekånd. Eeeftert huuch wååder foon Strönj san nuch tou liide apschraawen, en miren-söngh (en mjarneliid) än en een-söngh (en eenliid), da foon da strönjer preester än kroonist [[Anton Heimreich]] 1662 apschraawen wörden san. Dåt san tiikne deerfor, dåt et wårschiinjlik nuch maning takste ferlääsen gängen san. Da ouerlääwerde takste san duch wåt besuners, da jü nordfrasche spräke mååst ai sü fool schraawen wörden as. Wane da Noudfrasche schraawen, dan mååst önj e plattjüsche, huuchtjüsche unti dånsche spräke.
[[Bild:30012009(012) Jap Peter Hansen.jpg|thumb|left|180px|Tånkstiinj for di schriwer Jap Peter Hansen önj Üülj-Weesterlönj aw Sal.]]
Jarst önjt 19. iirhunert, jü tid foon e romantiik, wörd dåt ouers. Döör jü romantiik füngen da manschne inträse for jare äin spräke. Dåt begin foon jü nordfrasche literatuur markiirt et wärk foon schriwer än siimoon [[Jap Peter Hansen]]. Sü as en kameedi önj Söl'ring, dåt dialäkt foon Sal, ma as tiitel Di Söl’ring Pir’rersdei. Hansen wus uk di schriwer foon e iinjsist lung romåån, jü iinjsen önj e nordfrasche spräke schraawen wörden as. Di lekkelk Stjüürman (Di luklik stjörmoon) kaam 1833 tu schüns, än wus uk dåt jarste nordfrasche bök dåt prante wörden as.

Önj e tweed haleft foont 19. iirhunert füng dåt nordfrasche as kultuurspräke en nai geestdraft, ouerdåt da kontakte tu da oudere fraschlönje mååged wörden. Deer wörd mör än mör ouer jü frasche floose snååked än uur frasch unerrucht än frasch literatuur. Jarst önj 1924 füng dåt nordfrasche en latj plåts önjt schölj, wat al rucht eeder wus, wane huum dåt ma da oudere weesteuropäische spräkemanderhäide ferglikt. Di grûn deerfor wus di ferlääsen Jarsten Wråålskrich for da Tjüsche än tu gliker tid di inflüs foon e dånsche manerhäid önj Sööd-Slaswik. Duch häi jü frasche spräke en påår grut praktische än finansjäle behaneringe, ouerdåt da ferschääle twasche da dialäkte sü grut wjarn än döör et breegen foon en standåårdspräke schölj enarken sin äin liirmadele önjtwikle. Sü wus tu baispal dåt jarste nordfrasche schöljbök, dåt Söl'ring Leesbok, en leesbök önjt dialäkt foon Söl/Sylt, än wörd 1909 publisiirt. Dåt tweed nordfrasche schöljleesbök, önjt dialäkt foon Fäär än Oomram, dåt Ferreng-Ömreng Lesbuck, wörd 1925 ütjdänj. Deereefter köm dåt Frasch Leseböck, for en påår fååstewåldialäkte, än wörd 1926 ütjdänj. En leesbök fort dialäkt foon Hålilönj, ma di tiitel ''Van Boppen en Bedeelen'', kamt jarst önjt iir 1937 tu schüns.
[[Bild:Nordfriesisches_Wattenmeer_fratsch.png|thumb|Koord foon Nordfraschlönj ma frasche noomen.]]
Bai e woole foon 1933 füng jü NSDAP önj Nordfraschlönj 73,5 % önj Söödtuner, 68,5 % önj Hüsem än 53,3 % önj Ääderstää. Et jaft ai foole Nordfrasche, da iinj Adolf Hitler än san NSDAP wjarn, duch ainkelte manschne san dütlik iinj. Ån foon da bekåndste iinjstridere wus [[Jens Emil Mungard]], di grutste dachter ütj e histoori foont ailönj Sal. Hi wus fort apnaamen foon Nordfraschlönj önj Dänemark, än mååget klåår dåt jü frasche än tjüsche kultuur ai tuhuupe hiirden än ark for ham seelew stönj. 1940 störw hi önjt KZ-Sachsenhausen. Önj e nazitid wörd jü nordfrasche spräke än kultuur ai foon e nazis stiped. 1938 wörd dåt frasch unerrucht foon e nazis ferbin, as di Tweed Wråålskrich began, wus deer for e nordfrasche spräke än kultuur garnåån plåts mör. Sü füng di båås foon e Foriining for nationale Friiske, [[Johannes Oldsen]], en publikasjoonsferbood än lääser uk hüsarrest.

Eefter di Tweed Wråålskrich wörd Nordfraschlönj, jüst as oudere diile foon Weest-Tjüschlönj, dåt nai boogstää for tjüsche flüchtlinge ütj da ååstgebiite Pommern, Posen, Silezien, Weest- än Ååst-Proisen. Da mååst nai beboogere foon Nordfraschlönj liirden jü nordfrasche spräke ai, südänje wörd dåt nordfrasche swåker. Dåt nordfrasche dialäkt foon Hålilönj wörd döör di krich än jü eeftertid rucht swåår tubäägseet. Döör di marinehuuwen awt ailönj, weerfoon da beboogere önj e krichstid al fool tu ferdauen häin, nuumen foon da alliirten di beslit amt ailönj am diseelew grün ma eksplosiiwe spränge tu leten, deerma da tjüsche dåt ailönj ai wider as krichshuuwen brüke köön. Di ploon gäng riin än åål, ouers da hålilönjere da aw e fååstewål wjarn, muursten jarst önjt iir 1952 eeftert ailönj tubääg. Deer wjarn uk foole flüchtlinge ütj da ååstgebiite bai, än dåt fråmd fölkj wus önj e süstiger iirnge ål en grut mörhäid awt ailönj.

En ouder probleem for da nordfrasche ambisjone wus dåt striderai twasche di [[Foriining for nationale Friiske]] än di [[Nordfriesischer Verein]]. Di strid wus eeftern [[Jarst Wråålskrich]] önjfångd än döör di [[Tweed Wråålskrich]] wus jü situasjoon ai feranerd. Jarst önjt iir 1965 wörd dåt [[Nordfriisk Instituut]] apruchtet, weer da biise organisasjoone tuhuupe årbeden. Wat dåt frasch unerrucht önjgungt, wus dåt ättern Tweed Wråålskrich jarst sani, dåt weer apbagen foont lönj än da flüchtlenge ütj e ååstgebiite wjarn jarst nüsi. Duch wörd 1947 önjt unerrucht foon Slaswik-Holstiinj nordfrasch as woolfeek tulätj. Jarst önj e füftiger iirnge wus dåt nordfrasche, forålem aw da ailönje, as schöljfeek infjard.

== Standardspräke ==
Üt et nordfrasch heet jam nuch niinj standardspräke äntwikkelje kööt. Dåt as stuur amdåt da ferschääle twasche da dialäkte, besuners twasche fååstewåål- än ailönjnordfrasch, ouers uk twasche daheere floosen, teemlik grut san: Hu waasenschapmååns snååke sügår foon mörere äinstandi spräken. 

Döör tuhuupeårbe önj e leeste dörti iirnge san deer ouers en påår grünräigele for e schriwwis fäästlaid. Sü wårde önj e noudfräiske spräke lüde ma diakritisch tiikne brükt ("ä", "å", "ö", "ü") än da långe lüde wårde önjdjüset döör dööwelschriwing foon da bökstääwinge ("aa", "ää", "åå", "ee", "ii", "oo", "öö", "uu", "üü"). Än jü düütske grutschriwing, dåt brük am bai da substantiiwe di jarsten bökstää grut tu schriwen, wäd önj e mååste nordfrasche dialäkte ai mör brükt. 

Da unerschiise foon e nordfrasche lüde as amenbai dåtseelwe as jü önjtål foon seelterfrasche lüde. Man jü ruchtschriwing heet dahiire lüde ouernümen üt dåt [[tjüsch]]e än [[dånsch]]e. Üt dåt tjüsche kaame da bökstääwinge ä, ö än ü än üt dåt dånschekamt di bökstää å.   

== Snååkerönjtål ==
Jü önjtål foon snååkere schal twasche da 8.000 än 10.000 weese. Daheere öntåle doue jü loonsregiiring foon [[Slaswik-Holstiinj]]<ref>Websid foon e loonsregiiring foon Slaswik-Holstiinj: {{Webarchiv/mo|url=http://www.schleswig-holstein.de/Portal/DE/LandLeute/Minderheiten/Friesisch/friesisch_node.html |wayback=20150323170509 |text=Die Friesen und ihr Friesisch}}</ref> än ünlike frasche spräkeorganisasjoone. Da spräkemååns tånke dåt jü önjtål foon snååkere läiger is, Nils Århammar jäif önjt iir 2007 en taksiiring foon amenbai 5.000 snååkere önj Nordfraschlönj än nuch 1.500 bit 2.000 deerbüte.<ref>[[Nils Århammar]]: ''Das Nordfriesische, eine bedrohte Minderheitensprache in zehn Dialekten: eine Bestandsaufnahme'' (Prospekt)</ref>
[[Datei:Hüsem stasjon.jpg|thumb|left|180px|Boonhuf foon [[Hüsem]]]]
Diling heewe dåt Ferring-Öömrang aw e ailönje [[Fäär]] än [[Oomram]] än dåt Mooringer awt nordlik fååstewål relatiiv nuch ordi wat snååkere. Foon da 11.000 inboogere foon Fäär än Oomram koone 3.500 manschne nordfrasch snååke. Aw Westerlönj-Fäär koon jü mörhaid foont följk frasch snååke, awt ååsterlike diilj foont ailönj snååket jü mörhaid [[tjüsch]] unti [[plååttjüsch]]. Ap Oomram wårt büte dåt toorp Wittdün nuch foole frasch snååked. Dåt mooringer frasch wårt önj e toorpe am di Risemer moure snååked. Da ouer nordfrasche spräkwisen san for en diilj foon uutstierwen betrüwed, for ålem dåt karhiirder frasch, madel-goeshiirder än dåt hålifrasche.

Iirtids wus dåt nordfrasche spräkegebiit nuch foole gratter, ouers eefter iirunerte as dåt gebiit litjer wörden, for en grut diilj döör dåt apmarschiiren foont plååttjüsche än lääser döör dåt tjüsche. Bit önjt 17. iirhunert snååkeden da manschne awt Eiderstädter huulewailönj nuch frasch, ouers dåt gebiit as diling diilj foon di loonkris Nordfraschlönj. Uk aw dåt ailönj Ströön wörd bit di Burchardiiflödj önjt iir 1634 frasch snååked. Maning frasche störwen unti san lääser fleetet, deerfor kiimen ouers foole inwanerer üt da Neederlönje än dåt frasche störw üt. Awt ailönj [[Pälweerm]] snååkeden da inboogere bit önjt 18. iirhunert frasch, bit di inboogerstruktuur jam deer uk anerde. Ap en 10. Oktober 1981 störw uk di leeste snååker foont Sööder-Goeshiirder. 

Önj e mal foont 19. iirhunert snååkeden nuch 30.000 manschne nordfrasch, for ålem önj e nordlike toorpe än ailönje wus dåt en mörhäid foont följk. Önjt interbellum wus jü önjtål foon nordfraschsnååkere nuch amenbai 15.000. Dåt wus daach en treedendiilj foon jü nordfrasche följk än önj bestimte toorpe önjt norden häin da nordfraschsnååkere åltens nuch en mörhaid. 

Diling as dåt nordfrasche as manerhäidspräke önjkånd. Sü jeeft dåt tu baispal jü Europäisch Charta for Regjonåål - unti Manerhäidspräken. 2004 wörd foon e loondäi  foon Slaswik-Holstiinj dåt Friisk Gesäts beslin, weer bestimte spräkeruchte önj stönje, än wat da åmte mååge koone än mååge schale. Et jeeft uk frasche schölj önj Nordfraschlönj sü as jü Öömrang Skuul (grün, hood- än reåålschölj), än aw e fååstewål jeeft et önj Risem jü Risem Schölj (dånsch: Risum Skole) en n dånsch-frasche grünschölj. Wat dåt mooringer frasch än fering-öömrang önjgungt jeeft et uk optimistische tiikne for jü tukamst, sü schale da junge manschne diling mör frasch snååke as jü leeste generasjoon.

== Jü nordfrasche spräke önj e praksis ==
[[Datei:Niebüll.JPG|thumb|Niebüll (tjüsch, boowen) än Naibel (frasch, uner)]]
=== Ruchträiglike önjkåning foon e nordfrasche spräke ===
Dåt nordfrasche heet bai da komunåålåmte niinj juristische status. Ja möitje dåt nordfrasche ai brüke önj ofitsjäle dokumänte. Wan da manschne nordfrasch for har Kommunikation ma da åmte brüke, dan åltens mündlik. Önj ån fål wörd dåt nordfrasche foon ån ruchter tuleet for en feriinstatuut, ouers jarst schäät di feriin en tjüsche ouerseetinge jeewe. Wat toorp- än stäänoomen önjgungt jeeft et sätj 1998 twanespräki schilde, än dåt jeeft nordfrasche strootnoomen. For ålem nordfrasche noomen for da hüsinge san aw da ailönje rucht beliift. Önjt grüngesäts foon Slaswik-Holstiinj (artiikel 5) foon 1990 wårde da ruchte foon e dånsche än nordfrasche manerhäid garantiirt. Am 11. nowämber 2004 wörd döör di loondäi foon [[Slaswik-Holstiinj]] dåt gesäts for jü nordfrasche spräke, ma di noomen ‘Friisk Gesäts’, weerdöör da Nordfrasche mör spräkeruchte füngen. Sätj 1988 jeeft et dåt ''Gremium für Fragen der friesischen Bevölkerungsgruppe im Lande Schleswig-Holstein'' än sätj 1991 wårt önj e finansjäle hüshüüljing foon Slaswik-Holstiinj uk giilj reserwiird am e nordfrasche spräke än kultuur tu stipen. Bait ''Bundesministerium des Innern'' (BMI) jeeft et en ''Beratender Ausschuss für Fragen der friesischien Volksgruppe in Deutschland beim Bundesministerium des Innern'', ma ferträäser foon e [[Frasche Räidj]], [[Friisk Foriining]], [[Nordfriesischer Verein]], [[Seelter Buund]], [[Nordfriisk Instituut]], da lönje Needersaksen än Slaswik-Holstiinj, än ån ferträäser foont BMI. Jü nordfrasche spräke stoont sätj dåt iir 1999 uner schööl foon e Europäisch Charta for Regjonåål - unti Manerhäidspräken, tuhuupe ma dåt [[seelterfrasch]]e, [[plååttjüsch]], [[dånsch]], [[sorbisch]] än da spräken foon e Sinti än Roma. Da nordfrasche manerhäid stoont uk, jüst as jü ååstfrasche manerhäid (ma da Seelterfrasche), uner schööl foont rååmoueriinjskaamen tu en schööl foon nasjonååle manerhäide, weerfoon jü spräke en grut diilj amnaamd.

=== Organisasjoone for jü nordfrasche Sproake ===
[[Datei:Braeist Nordfriisk Instituut.jpg|thumb|180px|Dåt [[Nordfriisk Instituut]] in [[Bräist]]]]
Dåt jeeft tou nordfrasche organisasjoone, da irtids oofting strid häin, wat niinj positive ütwirking häi aw e nordfrasche spräke. Di Nordfrasche Feriin (Nordfriesischer Verein) kaam tustånde önj e kaisertid as feriin for Nordfrasche, da jamseelwi as tjüsche sänj. Dåt wus en dütlik ferschääl ma da lasmoote foon e Friisk Foriining, da jam as nasjonåål manerhäid ma äine Kultuur än spräke sänj. Di Friisk Foriining strääwet åål sätj da 1920er iirnge for mör önjkåning foon da Nordfrasche as nasjonååle manerhäid. Sätj dåt iir 1964 årbe da biise organisasjoone tuhuupe önjt [[Nordfriisk Instituut]]. Da Nordfrasche Feriin, Friisk Foriining än Nordfriisk Instituut årbe tuhuupe önj en Frasche Rädj Seksjoon Nord. Jü gemiinde [[Hålilönj]], Heimatbund der Landschaft Eiderstedt e.V än di Öömrang Ferian san deer uk önj ferträäsen. Oudere nordfrasche organisasjoone, da ai tu e Frasche Rädj Seksjoon Nord hiie, san di Sölring Foriining än jü Ferring Stiftung. Di Frasche Rädj heet näist jü Seksjoon Nord en Seksjoon Aast for Ååstfraschlönj  (ma Seelterlönj) än Seksjoon Weest for jü prowints [[Fryslân]] önj e Neederlönje. Sätj oktoober 2010 jeeft et önj [[Bräist]] dåt [[Friisk Hüs]] weer di Friisk Foriining, Nordfriesischer Verein än di Frasche Rädj Seksjoon Nord ferträäsen san. 

=== Nordfrasch önj e medien ===
[[Datei:Bilingual signs German-Frisian, police station Husum, Germany 0892.JPG|thumb|180px|Twanespräki schilde bai e politsai önj [[Hüsem]] ]]
Jü positsjoon foon dåt nordfrasche önj e medien as ai sü grut. Wilems jeeft et nordfrasche artiikle önj e regjonååle tjüsche bleese, sü as dåt ''Nordfriesland Tageblatt'', jü ''Sylter Rundschau'' än di ''Inselbote''. Uk önj en ''Flensborg Avis'', jü blees foon jü dånsche manerhäid, wårt wilems ån artiikel önj e nordfrasche spräke publisiirt. Jü önjtål foon nordfrasche artiikle lait bai da bleese ''Nordfriesland'' än di ''Helgoländer'', da ark fiiringsiir tu schüns kaame, lait amenbai twasche 10 bit 15 %. Foon 1967 bit 1988 wörd ''Frisica Nova'' publisiirt as tidschraft for da junge manschne än wus for amenbai for die haleft aw frasch. Bai NDR (Norddeutscher Rundfunk) as arken waag en nordfrasche siinjinge, jü amenbai trii minuute duurt. Jü NDR sånt önj hiilj Nord-Tjüschlönj, foon di neederlönjsche bit tu di poolsche gränse, än deeram as jü latj inträse foon jüheere funkstasjoon ai sü hiilj fråmd. Dåt Nais foon diling as foon moundi bit fraidi aw da funkstasjoone ''Antenna Sylt'' än Friisk Funk tu heeren. Friisk Funk as arken däi iinj stün lung tu hiiren awt ''Offener Kanal Schleswig-Holstein (Westküste)''. TV aw nordfrasch jeeft et nuch ai.

=== Nordfrasch önj e schoule ===
Önjt schöljiir 2013/14 wörd jü nordfrasche spräke brükt önj 16 bjarnetööninge. Tuhuupe liirden 757 bjarne frasch önj 14 grünschoule.<ref>''North Frisian - The North Frisian language in education in Germany''. (2015). Ljouwert: Mercator - European Research Centre on Multilingualism and Language Learning/Fryske Akademy</ref> Eeftert grünschölj jeeft et fraschunerrucht önj e ''Arbeitsgemeinschaft'' bai e säkundåårtrees I än önj kurse önj e säkundåårtrees II. Wat da gümnaasien önjgungt wårt dåt nordfrasche bloot önj Wik aw Fäär jeewen.<ref>[http://www.taz.de/!114602/ Abitur auf Friesisch] taz.de foon 15. april 2013, sänj de 12. juuli 2014</ref> Deer absolviirten 2012 for dåt jarst tooch tou schöljbjarne en mündlik fraschpräiwe for dåt abituur. Sätj da 1990er iirnge wårt uk fersoocht, dåt nordfrasche mör än mör önj e bjarnetööninge tu brüken, am deer jü spräke åål tu rewitalisiiren, ouerdåt jü ouders foon uutstierwen betrüwed as. Önj e uniwersitääte önj Flensborj än Kil wårde ütbilinge än kurse mååged. Önj Flensborj jeeft et ütbilinge än kurse for schöljliirere önj e grünschölj  än da säkundåårträäse. Önj Kil koon me frisistik studiren as hood- unti baifeek studiiren. Ünlike schoule, da fraschunerrucht mååge, heewe nü ån fraschen noomen sü as Eilun Feer Skuul aw Fäär, jü Öömrang Skuul aw Oomram än jü dånsch-frasche Risem Schölj önj Risem-Lunham. Önj e följkhuchschoule än foon e Friisk Foriining än Nordfriesischer Verein wårde kurse mååged, weerönj et ark iir amenbai hunert diiljnaamer jeeft.

=== Nordfrasch önj e schörke ===
Önj da schörke wårt dåt nordfrasche samtids brükt. Et jeeft ai foole preester da nordfrasch snååke. Sätj 1955 san da ewangeliie foon Markus än Matthäus aw frasch ouerseet än önjt iir 2000 kaam dåt jarste nordfrasche liidbök tu schüns, weerfoon di titel wus Loow nü e Hiire. Deerönj wörd fiiw iirnge årbe än heet 260 liide än salme, bääsi än liturgiie.  

== Sii uk ==
* [[Nordfriisk]]
* [[Spräkütbäg]]
* [[Friiske spräke]]
* [[Ernst Löfstedt]]
* [[Nordfriisk Instituut]]

== Ferwisinge eeder büte ==
* [http://www.klintertainment.de/pdf/FrinjerTexte.pdf En latj täkst önj möre spräkewise]
* [https://archive.org/details/lords-prayer-northfrisian ''Üüsen Fider''] önj åål da spräkewise (archive.org)

== Suuse ==
<references />

{{Nordfrasche spräkewise}}

{{Auer a miaten|19.12. 2021}}

[[Kategorie:Spräke]]
[[Kategorie:Friiske spräke]]
[[Kategorie:Nordfriisk| ]]