Code faan sidj Stälj uunluke

{{Mooring}}
[[Datei:SIMSFE.JPG|thumb|340px|right|[[Sekundär-Ione-Massen-Spektroskopie (SIMS)|SIMS]] Masenspäktrum foon da  [[Isotoop|isotoope]]]]
{{Infobox kemisch elemänt
<!--- Periodensystem --->
| Name=Stälj
| Symbol= Fe
| Ordnungszahl= 26
| Serie= [[Ouergungsmetale]]
| Gruppe = 8
| Periode = 4
| Block= d
| Serienfarbe= LightCoral
<!--- Allgemein --->
| Aussehen =metallisk glansjend mäd<br />n griesken Faawetoon
| Massenanteil= 4,7
<!--- Atomar --->
| Atommasse= 55,845
| Atomradius= 140
| AtomradiusBerechnet= 156
| KovalenterRadius= 125
| VanDerWaalsRadius= ?
| Elektronenkonfiguration= <nowiki>[</nowiki>[[Argon|Ar]]<nowiki>]</nowiki> 3d<sup>6</sup>4s<sup>2</sup>
| ElektronenProEnergieNiveau= 2, 8, 14, 2
| Austrittsarbeit= 4,31 - 4,5
| Ionisierungsenergie_1= 762,5
| Ionisierungsenergie_2= 1561,9
| Ionisierungsenergie_3= 2957
| Ionisierungsenergie_4= 5290
<!--- Physikalisch --->
| Aggregatzustand= fååst
| Modifikationen= 
| Kristallstruktur= kubisch rümsäntriird
| Dichte= 7,874 g/cm<sup>3</sup>
| RefTempDichte_K=
| Mohshärte= 4,0
| Magnetismus= feromagneetisch
| Schmelzpunkt_K= 1808
| Schmelzpunkt_C= 1535
| Siedepunkt_K= 3023
| Siedepunkt_C= 2750
| MolaresVolumen= 7,09  10<sup>-6</sup>
| Verdampfungswärme= 349,6
| Schmelzwärme= 13,8
| Dampfdruck= 7,05
| RefTempDampfdruck_K= 1808
| Schallgeschwindigkeit= ~5900 ([[Longitudinalwelle|long.]]), ~3200 ([[Transversalwelle|trans.]])<br />
| RefTempSchallgeschwindigkeit_K= 293,15
| SpezifischeWärmekapazität= 452
| ElektrischeLeitfähigkeit= 9,93  10<sup>6</sup>
| RefTempElektrischeLeitfähigkeit_K= 
| Wärmeleitfähigkeit= 80,2
| RefTempWärmeleitfähigkeit_K= 
<!--- Chemisch --->
| Oxidationszustände= 2, '''3''', 4, 6
| Oxide= 
| Basizität= amfoteer
| Normalpotential= -0,447 V (Fe<sup>2+</sup> + 2e<sup>-</sup> ? Fe)
| Elektronegativität= 1,83
| RL 67/548/EWG      = nåån
| Gefahrensymbole    = {{Gefahrensymbole|F}}(pulwer)
| R = {{R-Sätze|11}}(pulwer)<ref name="carl-roth-SDB">[http://www.carl-roth.de/jsp/de-de/sdpdf/3718.PDF Sicherheitsdatenblatt(Carl Roth)] Dåtdeer jület bloot for pulwer, kompakt stälj as suner gefååresümboole/R-/S-Seetinge</ref>
| S = {{S-Sätze|53|45|60|61}}(pulwer)<ref name="carl-roth-SDB"/>
| Radioaktiv = 
<!--- Isotope --->
| Isotope=
{{Infobox Chemisk Element/Isotop
| AnzahlZerfallstypen=1
| Symbol= Fe
| Massenzahl= 52
| NH= 0
| Halbwertszeit= 8,275 [[stüne|h]]
| Zerfallstyp1ZM= [[elektroone infang|e]]
| Zerfallstyp1ZE= 2,372
| Zerfallstyp1ZP= [[Mangan|<sup>52</sup>Mn]]
}}
{{Infobox Chemisk Element/Isotop
| AnzahlZerfallstypen=1
| Symbol=Fe
| Massenzahl= 53
| NH= 0
| Halbwertszeit= 8,51 [[Minute|min]]
| Zerfallstyp1ZM= [[Elektronen-Einfang|e]]
| Zerfallstyp1ZE= 3,743
| Zerfallstyp1ZP= [[Mangan|<sup>53</sup>Mn]]
}}
{{Infobox Chemisk Element/Isotop
| Symbol= Fe
| OZ = 26
| Massenzahl= 54
| NH= 5,8
}}
{{Infobox Chemisk Element/Isotop
| AnzahlZerfallstypen= 1
| Massenzahl= 55
| Symbol= Fe
| NH= 0
| Halbwertszeit= 2,73 [[Jahr|a]]
| Zerfallstyp1ZM= [[Elektronen-Einfang|e]]
| Zerfallstyp1ZE= 0,231
| Zerfallstyp1ZP= [[Mangan|<sup>55</sup>Mn]]
}}
{{Infobox Chemisk Element/Isotop
| Symbol= Fe
| OZ = 26
| Massenzahl= 56
| NH= 91,72
}}
{{Infobox Chemisk Element/Isotop
| Symbol=Fe
| OZ = 26
| Massenzahl=57
| NH=2,2
}}
{{Infobox Chemisk Element/Isotop
| Symbol=Fe
| OZ = 26
| Massenzahl=58
| NH=0,28
}}
{{Infobox Chemisk Element/Isotop
| AnzahlZerfallstypen= 1
| Massenzahl= 59
| Symbol= Fe
| NH= 0
| Halbwertszeit= 44,503 [[Tag|d]]
| Zerfallstyp1ZM= [[Betastrahlung|ß<sup>-</sup>]]
| Zerfallstyp1ZE= 1,565
| Zerfallstyp1ZP= [[Cobalt|<sup>59</sup>Co]]
}}
{{Infobox Chemisk Element/Isotop
| Massenzahl= 60
| Symbol= Fe
| NH= 0
| Halbwertszeit= 1,5  10<sup>6</sup> [[Jahr|a]]
| AnzahlZerfallstypen= 1
| Zerfallstyp1ZM= [[Betastrahlung|ß<sup>-</sup>]]
| Zerfallstyp1ZE= 3,978
| Zerfallstyp1ZP= [[Cobalt|<sup>60</sup>Co]]
}}
| NMREigenschaften=
{{Infobox Chemisk Element/NMR
| Symbol= Fe
| Massenzahl_1= 57
| Kernspin_1= 1/2
| Gamma_1= 8,643  10<sup>6</sup>
| Empfindlichkeit_1= 3,37  10<sup>-5</sup>
| Larmorfrequenz_1= 6,46
}}
}}

'''Stälj''' (de. ''Eisen'', f-ö. ''iisen'', wi. ''joorn'') as en chemisch [[Perioodisch tabäle|elemänt]] ma sümbool Fe (la. ''Ferrum'') än [[atoomnumer]] 26. Dåt as en gra [[ouergungsmetal]].

Foon dåt följk wårt di ütdruk “stälj” oofding brükt for materjool, dåt äintlik “stool” håt; mör önjgoowen ouer dåt måågen, jü beärbing än jü önjwiinjing deerfoon koon huum  
fine uner [[stool]].

== Önjtdäking ==
Ütgreewinge wise üt, dåt trinam [[4000 f. Kr.]] ål stälj brükt wörd for [[Speer|speerspase]] än [[Ornamänt|ornamänte]]. Mååst kön dåt stälj deerfor foon önjsloine [[Meteoriit|meteoriite]] (dåt sünåmd [[meteorstälj]]). Önj da iirhunerte deereefter wörd di brük foon stälj ferbrååt eefter [[Mesopotamien]], [[Anatolien]], dåt [[Madel-ååsten]] än oudere gebiite. Eefterdåt huum rütfün, hü huum stälj üt sin ärtse wane koon än eeftert smaase, nüm jü önjwiinjing en gruten apswung.

Twasche dåt [[12. iirh. f. Kr.]] än dåt [[10. iirh. f. Kr.]] nüm stälj di plås önj foon [[bronse]] bai ju produksjoon foon räischape än woopene. Dideer ouergung foon bronse eefter stälj, di jü [[stäljtid]] önjliidjed, wörd ai jüst feruursååged döör bäädere äinschape foon stälj, ouers iir döör dåt knååper wården foon [[tin]], en hoodbestånddiilj foon bronse. Önj dåt madel-ååsten fün huum üt, dåt jü kwalitäät ferbååderd wårde köö, döör dåt rae stäljärts tu hiitjen önj en beed foon hooltkoole. Önj [[China]] wörd dåt priintsiip foon e [[huuchoun]] betoocht än köö jü kwalitäät foon dåt stälj wider ferbääderd wårde.

== Dåt uurd ==
Dåt üüljfrasch uurd ''îsern'' (fy. ''izer'', st. ''Iersen'') önjtståmt dåt [[üüljgermaansch]] ''îsarn'', wat for ham seelew flicht wi köm foon dåt [[etruskisch]] ''aisar'' 'goode'. Di [[Latinsch|latinsche]] noome håt ''ferrum'', weerfoon dåt sümbool Fe oufliidjed as. 
Önj Nordfraschlönj stååt dåt uurd aw e dånsch form ''jern'', wat önj e Wiringhiird ''joorn'' aplääwerd. Deertwasche köm dan önj e Böökinghiird dåt uurd ''stälj'' ap, wat äintlik kamt foon dåt üüljfrasch uurd ''stêl'', düütsk ’Stahl’. Foon dåt leest uurd as dan wälj wi ''stool'' ouflat.

== Önjwiinjinge ==
Foon åle bekånde metale wårt stälj fort mååst brükt, nütutids forålem önj form foon [[stool]]. Ouerdåt dåt bili as än fååst, wårt dåt önjwånd for tun biispel [[Auto|autoe]], [[Schap|schaawe]] än for jü bäg foon grute konstruksjoone.

Oudere Önjwiinjinge foon stälj san:
* Önj [[Transformator|transformatoore]] (ås stälj unti ås [[färiit]]).
* [[Gootstälj]], weerbai dåt smulten stälj önj en iiljfååst [[Matriitse|form]] gin wårt.

* [[Pudelstool]]
* [[Stäljwärk]], iir önj hönjwark mååged foon en [[smas]] önj e [[smaas]]. 

== Apårtie äinschape ==
Stälj as jüst äiwen ås [[nikel]] än [[koobalt]] en [[färomagneetisch]] metal. Di [[atoomkärn]] foon jü fort mååst forkaamende stälj-[[isotoope]] <sup>56</sup>Fe heet jü huuchst [[biningsenergii]] foon åle [[elemänte]], weerdöör stälj dåt swåårst elemänt as, wåt [[äksotärm]] mååged wårde koon döör [[kärnfusjoon]] än dåt lächtst elemänt wåt suner energii-ferlüst mååged wårde koon döör [[kärnspliting]].

== Ütsiien ==
Di jardschaal bestoont for amenbai 5% üt stälj, fort mååst forkaamend ås dåt [[minerool]] [[hematiit]]; stäljtriioksüd (Fe<sub>2</sub>O<sub>3</sub>). Riin stälj wårt deerüt isoliird döör dåt ärts tu [[Reduksjoon|reduksiiren]] ma [[koolestuf]]. Önj mååst åle diile foon e wråål san stäljmiine tu finen. Da grutste wungebiite lade önj [[China]], [[Brasilien]], [[Australien]], [[Ruslönj]] än [[Indien]], maenouder gödj for süwat 70% foon e wråålproduksjoon.

== Besunere benaaminge foon stäljferbininge ==
Ferbininge ma Fe<sup>2+</sup> wårde betiikend ma ''ferro-'' unti Fe(II); Fe<sup>3+</sup> ma ''ferri-'' unti Fe(III) än Fe<sup>4+</sup> ma ''ferryl-'' unti Fe(IV), åles eefter di [[oksidasjoonstustånd]]. Tun biispel [[ferrocyanide]] än [[ferricyanide]] (da biise tustånde foon [[hexacyanoferraat]]).

== Suuse ==
<references/>

{{Gud artiikel}}