Code faan sidj Öömrang spriak uunluke

{{Diheer artiikel|ment at öömrang spriak. Luke uk bi: [[Öömrang]]}}

{{Navigationsleiste
|TITEL="{{PAGENAME}}" uun ööder spriakwiisen
|INHALT=
[[Aamring Spraak|Sölring]]&nbsp;
[[Öömrang spriak|Öömrang]]&nbsp;
[[???|Fering]]&nbsp;
[[???|Halunder]]&nbsp;
[[???|Halifreesk]]&nbsp;
[[???|Mooring]]&nbsp;
[[???|Wiringhiirder]]&nbsp;
[[???|Karhiirder]]&nbsp;
[[???|Gooshiirder]]
}} 

{{Öömrang}}
[[Datei:Nordfriisk_Koord.png|frameless|right]]
'''Öömrang''' as det [[Nordfriisk|nuurdfresk spriakwiis]] faan't eilun [[Oomram|Oomram]] (2b). Hat liket [[Fering|fering]] faan't naibereilun [[Feer|Fer]] (2a) auer a miaten. Öömrang woort faan amanbi 600 minsken üüb't lun snaaket, diartu kem noch aal högen, diar huarööders wene. Daalang snaake a Öömrangen uk huuchsjiisk, det wiar bit uun a 1930er juaren noch ööders. Daalang komert a [[Öömrang Ferian]] ham diaram, at öömrang spriak an kultüür tu pleegin.

== Skriiwwiis ==
At Öömrang woort daalang efter a 'Alkersumer Protokolle' faan 1971 skrewen. Ööders üs uun't huuchsjiisk wurd so üs uun't ingelsk bluas nöömer an a began faan en sats grat skrewen. Kurt tuuner skraft am mä ään wokool an lung tuuner mä tau. Dobelt konsonanten üs uun't huuchsjiisk jaft at ei.

== Tuuner ==
==== Wokoolen ====

Uun betuunet steeden jaft at:
* kurt: ''a, e, i, o, ö, u, ü''
* lung: ''aa, ää, ee, ii, oo, öö, uu, üü''
* tautuuner: ''ia, ua, ai, ei, eu, ui, au''
* triituuner: ''uai'' üs uun 'spuai' of ''iaw'' üs uun 'liaw'

Uun ünbetuunet steeden jaft at:
* ''e'' (klangt efter a), so üs uun 'hinget'
* ''ew'' (klangt efter o), so üs uan 'hualew'

==== Konsonanten ====

* ''b, ch, d, dj, f, g, h, j, k, l, m, n, ng, nj, p, r, s, sj, t, tj, w''

* ''ch'' efter en laachten wokool üs uun 'gichel' as wok
* ''ch'' efter en jonken wokool üs uun 'slach' as hard
* ''dj'' üs uun 'widj' as fersmolt
* ''nj'' üs uun 'waanj' as fersmolt so üs uun't fransöösk, spoonsk of italjeensk
* ''sj'' üs uun 'sjauer' klangt daalang üs huuchsjiisk 'sch', iar wiar det woker
* ''tj'' uun a ütjgung, so üs uun 'witj' liket 'dj', as oober wat harder
* ''tj'' uun a iingung, so üs uun 'tjuarel' klangt üs huuchsjiisk 'tsch'
* ''lj'' üs uun 'ljocht' woort daalang miast üs en ianfach 'l' ütjspreegen
* ''r'' woort daalang miast üs huuchsjiisk 'r' ütjspreegen, enkelten riiw det oober uk so üs uun't italjeensk
* ''r'' föör en 'k' of 't' üs uun 'harke' of 'hart' klangt efter en hard 'ch'
* ''s'' as uun a iingung faan en wurd skarep, ööders koon't skarep of uk wok wees
* ''b'', ''d'' an ''g'' san uun a ütjgung faan en wurd - ööders üs uun't huuchsjiisk - wok
* ''bh'' üs uun ''hööb(h)e'' as daalang ütjsleden
* ''dh'' üs uun ''ood(h)er'' as daalang ütjsleden
* ''gh'' üs uun ''heg(h)en'' as daalang ütjsleden
* ''w'' üs uun 'leew' klangt uun a ütjgung efter en 'o'

== Gramatik ==
==== Artikel ====

* ünbestemt: ''en''
* tau slacher a-artikel: ''a'' maan, ''at'' wüf, kurtfurem ''uun't'' hood
* tau slacher d-artikel: ''di'' maan, ''det'' wüf, woort miast tu henwisin brükt: di maan, wat diar lääpt
* efter henwisangen fäält di artikel uk ans wech: ''bi strun'', ''uun hüüs''

==== Persöönelk Pronoomen ====

tau slacher: subjekt- an objektslach
* ''ik'' ('k) - ''mi''
* ''dü'' (-) - ''di ''
* ''hi'' ('er) - ''ham'' ('en) (transitiif an refleksiif)
* ''jü'' - ''hör'' (as miast ütjsleden)
* ''hat'' ('t) - ''ham'' of ''hör'' (transitiif an refleksiif)
* ''wi'' ('f) - ''üüs''
*: ''wat'' (= ''wi tau'') - ''onk'' (= ''üüs tau'') (Dual, ütjsleden)
* ''jam'' ('m) - ''jam''
*: ''jat'' (= ''jam tau'') - ''jonk'' (= ''jam tau'') (Dual, ütjsleden)
* ''jo'' ('s) - ''jo''

==== Posesiifpronoomen ====
maskuliin - feminiin -- plural (substantiwiaret)
* man - min -- min (minen)
* dan - din -- din (dinen)
* san - sin -- sin (sinen)
* hör - hör -- hör (hören)
* üüs -- üüs (üüsen)
* jau -- jau (jauen)
* hör -- hör (hören)

==== Henwisin Pronoomen ====

* ''diheer'', ''detheer'', ''joheer'', koon uk ütjenööder taanj wurd: ''di ... heer'',<br>
* ''jüheer'' an ''dönheer'' san miast ütjsleden

==== Ünbestemet Pronoomen ====

* ''ham'' of ''am'' - ''ään'' (refleksiif), sjiisk: man - sich
* ''hoker'' - ''ham'' (refleksiif), sjiisk: jemand - sich
* ''hög'' (''högen'') - ''jo'' (refleksiif), sjiisk: einige (Einige) - sich

==== Adjektiiwen ====

kem miast uun a grünjfurem föör, mä ian ütjnoom: tesken ''en'' an en maanelk hoodwurd woort en ''-en'' bihinget: ''grat'' - ''en graten maan''

== Wurdenrikdum ==
[[Image:Amrum-Nebel-Oeoemranghues-Memorial-stone-P5252498jm.jpg|thumb|250px|right|Di seenkstian mä hög fees faan't stak: "[[Dü min tüs]], min Öömrang Lun" stäänt bi't '[[Öömrang Hüs]]'.]]

Bispalen för ferbinjangen tu ööder spriaken:
* ingelsk: wednesday - wäärnsdai
* germaans: heute - daalang
* sjiisk: Gräte - bian
* däänsk: dreng - dring
* plaatsjiisk: baaben - boowen
* holuns: kop - kop

Wurden saner ferbinjangen tu ööder spriaken:
* stirme
* aran

Neimuudis wurden wurd miast ütj at huuchsjiisk auernimen - of nei ferbünjen
* auto
* fernseen
* motoorwel

== Literatüür ==

* [[Nils Århammar]]: ''Die Amringer Sprache. Die Amringer Literatur'' uun: Margot an Nico Hansen: ''Amrum – Geschichte und Gestalt einer Insel'', Hansen & Hansen, Itzehoe 1964 
* [[Ommo Wilts]]: ''Wurdenbuk för Feer an Oomram'', Quedens, Noorsaarep, 1986
* Reinhard Jannen: ''Deutsch-friesische Wörterliste deutsch-öömrang'', Manuskript, 1991-1992
* Ommo Wilts: ''Friesische Formenlehre in Tabellen III Amrum'', Matthiesen, Hüsem 1995
* [[Nordfriesische Wörterbuchstelle]]: ''Fering-Öömrang Wurdenbuk'', Wachholtz, Neumünster 2002
* Ommo Wilts: ''Wörterbuch Deutsch-Föhrer Friesisch'', 468 S., Quedens, Oomram, 2011
* Ommo Wilts: ''Wörterbuch Deutsch-Amrumer Friesisch'', 400 S., Quedens, Oomram, 2020
* [[Volkert F. Faltings]], [[Reinhard Jannen]]: ''Nei Fering-Öömrang Wurdenbuk''. 1056 s., {{ISBN|978-3-96717-138-9}}. Husum Druck. Hüsem 2023.

== Ferwisang efter bütjen ==
* [https://tjabelstunj.de/category/sprachen/fering-oomrang/ Fering-Öömrang] bidracher üüb [[Tjabelstünj]]
* [https://www.lowlands-l.net/oomrang.php Forum för spriaken trinjam a Nuurdsia, Öömrang-sidj]

== Nei bidracher üüb öömrang ==
<DynamicPageList>
category             = Öömrang Artiikel
notcategory          = Wikipedia:Stomp
namespace            = 0
count                = 5
ordermethod          = created 
order                = descending
addfirstcategorydate =
</DynamicPageList>

{{Nuurdfresk spriakwiisen}}

[[Category:Nordfriisk]]
[[Kategorie:Oomram]]