Öömrang spriak

Faan Wikipedia
Didiar artiikel ment at öömrang spriak. Luke uk bi: Öömrang
Tekst üüb Öömrang


Öömrang as det nuurdfresk spriakwiis faan't eilun Oomram (2b). Hat liket fering faan't naibereilun Fer (2a) auer a miaten. Öömrang woort faan amanbi 600 minsken üüb't lun snaaket, diartu kem noch aal högen, diar huarööders wene. Daalang snaake a Öömrangen uk huuchsjiisk, det wiar bit uun a 1930er juaren noch ööders. Daalang komert a Öömrang Ferian ham diaram, at öömrang spriak an kultüür tu pleegin.

Skriiwwiis[Bewerke | Kweltekst bewerke]

At Öömrang woort daalang efter a 'Alkersumer Protokolle' faan 1971 skrewen. Ööders üs uun't huuchsjiisk wurd so üs uun't ingelsk bluas nöömer an a began faan en sats grat skrewen. Kurt tuuner skraft am mä ään wokool an lung tuuner mä tau. Dobelt konsonanten üs uun't huuchsjiisk jaft at ei.

Tuuner[Bewerke | Kweltekst bewerke]

Wokoolen[Bewerke | Kweltekst bewerke]

Uun betuunet steeden jaft at:

  • kurt: a, e, i, o, ö, u, ü
  • lung: aa, ää, ee, ii, oo, öö, uu, üü
  • tautuuner: ia, ua, ai, ei, eu, ui, au
  • triituuner: uai üs uun 'spuai' of iaw üs uun 'liaw'

Uun ünbetuunet steeden jaft at:

  • e (klangt efter a), so üs uun 'hinget'
  • ew (klangt efter o), so üs uan 'hualew'

Konsonanten[Bewerke | Kweltekst bewerke]

  • b, ch, d, dj, f, g, h, j, k, l, m, n, ng, nj, p, r, s, sj, t, tj, w
  • ch efter en laachten wokool üs uun 'gichel' as wok
  • ch efter en jonken wokool üs uun 'slach' as hard
  • dj üs uun 'widj' as fersmolt
  • nj üs uun 'waanj' as fersmolt so üs uun't fransöösk, spoonsk of italjeensk
  • sj üs uun 'sjauer' klangt daalang üs huuchsjiisk 'sch', iar wiar det woker
  • tj uun a ütjgung, so üs uun 'witj' liket 'dj', as oober wat harder
  • tj uun a iingung, so üs uun 'tjuarel' klangt üs huuchsjiisk 'tsch'
  • lj üs uun 'ljocht' woort daalang miast üs en ianfach 'l' ütjspreegen
  • r woort daalang miast üs huuchsjiisk 'r' ütjspreegen, enkelten riiw det oober uk so üs uun't italjeensk
  • r föör en 'k' of 't' üs uun 'harke' of 'hart' klangt efter en hard 'ch'
  • s as uun a iingung faan en wurd skarep, ööders koon't skarep of uk wok wees
  • b, d an g san uun a ütjgung faan en wurd - ööders üs uun't huuchsjiisk - wok
  • bh üs uun hööb(h)e as daalang ütjsleden
  • dh üs uun ood(h)er as daalang ütjsleden
  • gh üs uun heg(h)en as daalang ütjsleden
  • w üs uun 'leew' klangt uun a ütjgung efter en 'o'

Gramatik[Bewerke | Kweltekst bewerke]

Artikel[Bewerke | Kweltekst bewerke]

  • ünbestemt: en
  • tau slacher a-artikel: a maan, at wüf, kurtfurem uun't hood
  • tau slacher d-artikel: di maan, det wüf, woort miast tu henwisin brükt: di maan, wat diar lääpt
  • efter henwisangen fäält di artikel uk ans wech: bi strun, uun hüüs

Persöönelk Pronoomen[Bewerke | Kweltekst bewerke]

tau slacher: subjekt- an objektslach

  • ik ('k) - mi
  • (-) - di
  • hi ('er) - ham ('en) (transitiif an refleksiif)
  • - hör (as miast ütjsleden)
  • hat ('t) - ham of hör (transitiif an refleksiif)
  • wi ('f) - üüs
    wat (= wi tau) - onk (= üüs tau) (Dual, ütjsleden)
  • jam ('m) - jam
    jat (= jam tau) - jonk (= jam tau) (Dual, ütjsleden)
  • jo ('s) - jo

Posesiifpronoomen[Bewerke | Kweltekst bewerke]

maskuliin - feminiin -- plural (substantiwiaret)

  • man - min -- min (minen)
  • dan - din -- din (dinen)
  • san - sin -- sin (sinen)
  • hör - hör -- hör (hören)
  • üüs -- üüs (üüsen)
  • jau -- jau (jauen)
  • hör -- hör (hören)

Henwisin Pronoomen[Bewerke | Kweltekst bewerke]

  • diheer, detheer, joheer, koon uk ütjenööder taanj wurd: di ... heer,
  • jüheer an dönheer san miast ütjsleden

Ünbestemet Pronoomen[Bewerke | Kweltekst bewerke]

  • ham of am - ään (refleksiif), sjiisk: man - sich
  • hoker - ham (refleksiif), sjiisk: jemand - sich
  • hög (högen) - jo (refleksiif), sjiisk: einige (Einige) - sich

Adjektiiwen[Bewerke | Kweltekst bewerke]

kem miast uun a grünjfurem föör, mä ian ütjnoom: tesken en an en maanelk hoodwurd woort en -en bihinget: grat - en graten maan

Wurdenrikdum[Bewerke | Kweltekst bewerke]

Di seenkstian mä hög fees faan't stak: "Dü min tüs, min Öömrang Lun" stäänt bi't 'Öömrang Hüs'.

Bispalen för ferbinjangen tu ööder spriaken:

  • ingelsk: wednesday - wäärnsdai
  • germaans: heute - daalang
  • sjiisk: Gräte - bian
  • däänsk: dreng - dring
  • plaatsjiisk: baaben - boowen
  • holuns: kop - kop

Wurden saner ferbinjangen tu ööder spriaken:

  • stirme
  • aran

Neimuudis wurden wurd miast ütj at huuchsjiisk auernimen - of nei ferbünjen

  • auto
  • fernseen
  • motoorwel

Literatüür[Bewerke | Kweltekst bewerke]

  • Nils Århammar: Die Amringer Sprache. Die Amringer Literatur uun: Margot an Nico Hansen: Amrum – Geschichte und Gestalt einer Insel, Hansen & Hansen, Itzehoe 1964
  • Ommo Wilts: Wurdenbuk för Feer an Oomram, Quedens, Noorsaarep, 1986
  • Reinhard Jannen: Deutsch-friesische Wörterliste deutsch-öömrang, Manuskript, 1991-1992
  • Ommo Wilts: Friesische Formenlehre in Tabellen III Amrum, Matthiesen, Hüsem 1995
  • Nordfriesische Wörterbuchstelle: Fering-Öömrang Wurdenbuk, Wachholtz, Neumünster 2002
  • Ommo Wilts: Wörterbuch Deutsch-Föhrer Friesisch, 468 S., Quedens, Oomram, 2011
  • Ommo Wilts: Wörterbuch Deutsch-Amrumer Friesisch, 400 S., Quedens, Oomram, 2020
  • Volkert F. Faltings, Reinhard Jannen: Nei Fering-Öömrang Wurdenbuk. 1056 s., ISBN 978-3-96717-138-9. Husum Druck. Hüsem 2023.

Ferwisang efter bütjen[Bewerke | Kweltekst bewerke]

Nei bidracher üüb öömrang[Bewerke | Kweltekst bewerke]