Maali

Tekst üüb Fering

Maali [ˈmaːli], amtelk Republiik faan Maali (üüb Fraansöösk: Mali [maˈli] ( harke tu^?/i) an République du Mali) as en banenstoot uun a waast faan Aafrika. Uun a nuurdwaast leit Mauretaanien, uun a nuurduast Algeerien, uun a süüduast lei Niiger an Burkiina Faaso an uun a süüdwaast at Elfenbianküst, Guinea an Seenegal. At lun hee 19.553.397 lidj (2020)^[1]. At hoodsteed as Bamako.

Geografii

Bamako

MAURETAANIEN

ALGEERIEN

NIIGER

BURKIINA FAASO

GUINEA

Koord faan Maali

Geograafisk Laag

Maali as en banenstoot uun Waastaafrika. At wüüst Sahara bedobet tau traaden faan’t lun.

At lun dialt grensen mä sööwen lunen. Det lingst grens (2237 km) wurt mä Mauretaanien an det kurtst (419 km) mä Seenegal diald. Det dialt uk en 1376 km lung grens mä Algeerien, en 1000 km lung mä Burkiina Faaso, en 858 km lung mä Guinea, en 821 km lung mä Niiger an en 532 km lung mä't Elfenbianküst.

Struumer

De Niiger Struum leept troch a süüd faan't lun. Det as de bedüüdendst struum faan Waastaafrika. Hi leept Maali üüb at lengde faan amanbi 1700 km troch. A struum leept ütj Guineea an komt uun de süüdwaasten snipel faan’t lun iin uun’t teritoorium faan Maali. Hi bildet efter Ségou en grat banendelta. Bi Mopti namt de struum san gratst bistruum Bani ap, am ham kurt diarüüb iin uun tau iarmer, a Bara Issa an a Issa Ber, tu tudialen. Heer as en amanbi 100.000 km² uunspääld flaak lun, wat faan föl flaak, juarstidjelk seen bedobet as. Kurt föör Diré ferianigen jo dön tau iarmer. Bi Timbuktu want a struum ham am efter uasten an bi Bourem am efter süüduasten.

Steeden

Dön tjiin gratst steeden uun't lun san:


#	Steed	Lidj (2009)^[2]
1	Bamako	1.810.366
2	Sikasso	226.618
3	Koutiala	141.444
4	Ségou	133.501
5	Kayes	126.319
6	Mopti	120.786
7	Kalabancoro	96.173
8	Gao	86.353
9	Kati	84.500
10	San	66.967

Indialing faan Ferwalting

Maali hee tjiin regiuunen an a hoodsteeddistrikt Bamako.

Regiuun	Grate (km²)	Lidj (2009)^[3]	Hoodsteed
Bamako	245	1.810.366	Bamako
Gao^(*)	170.572	542.304	Gao
Kayes	197.760	1.993.615	Kayes
Kidal	151.450	67.739	Kidal
Koulikoro	89.833	2.422.108	Koulikoro
Mopti	88.752	2.036.209	Mopti
Ségou	64.947	2.338.349	Ségou
Sikasso	70.280	2.643.179	Sikasso
Timbuktu^(**)	408.977	674.793	Timbuktu
Taoudénit	323.326	170.861	Taoudénit
Ménaka	81.040	54.456^[4]	Ménaka

^(*) taalen tuup mä Ménaka

^(**) taalen tuup mä Taoudénit

Befölkring

Spriiken

Det amtelk spriik as Fraansöösk. Det Bambara Spriik, wat tu't skööl faan Mande Spriiken hiart, wurd faan amanbi fiiw miljuunen lidj üüs iarst spriik (uun dön Kayes, Koulikoro, Ségou an Sikasso Regiuunen) an faan en widjer tjiin miljuunen uun det hiale lun üüs naist spriik spreegen. Det Maninka spriik, wat nai mä det Bambara as, wurd uun a süüd faan dön Kayes an Koulikoro Regiuunen spreegen. Det Soninke spriik, uk ian faan dön Mande Spriiken, man ei so nai mä det Bambara an Soninke, wurd uun a nuurd faan döndiar regiuunen spreegen. Det Fulfulde spriik, wat en Seenegambisk Spriik as, wurd uun dön Kayes, Koulikoro, Ségou an Mopti Regiuunen spreegen.

Öler spriiken san:

Songhai, wat bi de Niiger Struum spreegen wurd;
Tamaschek, wat uun a nuurd faan’t lun spreegen wurd;
Sénoufo, wat uun a uast faan det Sikasso Regiuun an uun a süüd faan det Ségou Regiuun spreegen wurd;
an det skööl faan Dogon Spriiken, wat uun a uast faan det Mopti Regiuun spreegen wurd.

Histoore

Sundiata Keita hää det Maali Rik uun det 13. juarhunert uun't teritoorium faan Maali faan daaling grünjlaanj, an det düüret triihunert juar. Efter a raggank faan detdiar rik wurd det Songhai Rik meechtig an düüret ap tu en infaal faan Marrokko uun det 16. juarhunert. A marokkaanern regiaret uun a nuurd ap tu a aanj faan det 17. juarhunert. Öler riken uun't histoore faan Maali wiar det Bambara Rik, det Kaarta Rik, det Kénédougou Köningrik, det Toucouleur Rik an det Wassoulou Rik.

Üüs kolonii

Koord faan Fraansöösk Waast-Aafrika (1936)

Uun dön 1880 juar begand Frankrik Maali oner hör kontrole tu bringen. 1893 wurd det at kolonii faan Fraansöösk-Sudaan (Soudan-Français), diar tau juar leeder dial faan det Fraansöösk Waast-Aafrika Föderatschuun wurd. Louis Albert Grodet wiar de iarst guwernöör. Fraansöösk Sudaan wurd 1958 en republiik uun det Fraansöösk Komuniteet an wiar twesken 1959 an 1960 tup mä Seenegal dial faan det Maali Föderatschuun.

Suwereniteet

At lun wurd 22. September 1960 üüs det Republiik faan Maali suwereen. Modibo Keïta wiar de iarst stootsföörmaan an president faan 1960 ap tu 1968. Öler stootsboowenhööd wiar Moussa Traoré (1968-1991), Amadou Toumani Touré (1991-1992, 2002-2012), Alpha Oumar Konaré (1992-2002), Amadou Sanogo (2012), Dioncounda Traoré (2012-2013).

At jaft sant suwereniteet fjauer putschen (1968, 1991, 2012 an 2020). At jaft uk sant 2012 för't miast uun a nuurd faan't lun en bürgerkrich.

Politiik

Maali as en republiik. A president faan't lun faan 2013 tu 2020 wiar Ibrahim Boubacar Keïta, diar efter en putsch (18. August 2020) turagtreed.

Bütjenpolitiik

Maali as lasmoot faan dön Feriand Natschuunen sant 28. September 1960.

Wiartskap

At weering faan't lun as de waastaafrikoons CFA-Franc, wat faan det Waastaafrikoons Sentraalbeenk ütjbroocht wurt.

Kwelen

[1] www.citypopulation.de

[2] Mali: Cities and Localities, citypopulation.de

[3] Mali: Regions, citypopulation.de

[4] Mali: Administrative Division, citypopulation.de

[1]

[2]

[3]

[4]